Uchwała z dnia 1996-09-06 sygn. III CZP 97/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 97/96

Uchwała z dnia 6 września 1996 r.

Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski.

Sędziowie SN: G. Filcek ( sprawozdawca), K. Kołakowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Towarzystwa Wspólnego Inwestowania SA w E. i Skarbu Państwa - Urzędu Skarbowego w B., z udziałem Marka i Danuty małż. N., Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - Oddział w S. i Banku Rozwoju Rolnictwa "R. (...)" w P. - Oddział w E., o wpisy hipotek przymusowych w księdze wieczystej Kw nr (...) po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 6września 1996r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki w Elblągu, postanowieniem z dnia 12 czerwca 1996 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy dopuszczalne jest wpisanie hipoteki przymusowej na nieruchomości lub na udziale dłużnika w tej nieruchomości, która była objęta wspólnością małżeńską majątkową w sytuacji, gdy wspólność ta ustała przed powstaniem wierzytelności, a dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków?"

podjął następującą uchwałę:

Wierzytelność powstała po zniesieniu wspólności ustawowej, obciążająca tylko jednego z małżonków, może stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej na udziale dłużnika w prawie użytkowania wieczystego.

Uzasadnienie:

Przedstawione zagadnienie prawne wystąpiło w następującym stanie faktycznym:

W dniu 12 czerwca 1984 r. małżonkowie Danuta i Marek N. zostali wpisani w księdze wieczystej Kw nr (...) jako użytkownicy wieczyści nieruchomości Skarbu Państwa, położonej w B., na zasadach wspólności ustawowej. Własność nieruchomości przeszła następnie na rzecz Gminy, a wspólność ustawowa obejmująca majątek małżonków została zniesiona z dniem 1 lutego 1992 r. W związku z poręczeniem wekslowym Marka N. z dnia 28 października 1992 r. został on zobowiązany nakazem zapłaty do świadczenia na rzecz Towarzystwa Wspólnego Inwestowania SA w E. kwoty 44 522 000 (starych) zł. Ponadto w stosunku do Marka N. zostały wystawione przez Urząd Skarbowy w B. trzy tytuły wykonawcze na łączną kwotę 5288,04 zł, obejmujące zaległości podatkowe, powstałe w czasie od czerwca 1992 do grudnia 1993 r.

Na skutek wniosków obu wymienionych wierzycieli Sąd Rejonowy w Braniewie dokonał w dniu 1 kwietnia 1993 r. w Kw nr (...) wpisu hipoteki przymusowej na rzecz Towarzystwa Wspólnego Inwestowania SA, zaś w dniu 8 grudnia 1995 r. wpisu takiej hipoteki na rzecz Skarbu Państwa - Urzędu Skarbowego. Pierwszy z tych wpisów zaskarżyła Danuta N., podnosząc m.in., że wpis ten mógłby dotyczyć "udziału w nieruchomości" Marka N. ze względu na zniesioną wspólność ustawową. Drugi zaś wpis zaskarżyli oboje małżonkowie, wskazując wśród innych okoliczności na to, że zobowiązanie podatkowe dotyczy tylko Marka N., a zatem powinno obciążać tylko jego prawo, zważywszy na zniesioną z początkiem 1992 r. wspólność majątkową.

Wątpliwości, jakie nasunęły się Sądowi Wojewódzkiemu przy rozpoznawaniu rewizji wiązały się z odnotowanymi przez ten Sąd rozbieżnymi poglądami przedstawicieli doktryny na temat skuteczności rozporządzenia przez jednego z małżonków udziałem w majątku wspólnym, uzyskanym w wyniku zniesienia wspólności majątkowej, a także ze stanowiskiem Sądu Najwyższego zajętym w orzeczeniu z dnia 10 listopada 1976 r. II CR 268/76 (OSNCP 1977, z. 10, poz. 188).

W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy stwierdził, że zarówno rozporządzanie udziałem w przedmiocie majątkowym, który był objęty wspólnością, jak i obciążanie takiego udziału bez zgody drugiego małżonka jest bezskuteczne, jeżeli narusza uprawnienia tego małżonka przysługujące mu na podstawie przepisów o podziale majątku wspólnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W związku ze sformułowaniem zagadnienia prawnego trzeba zwrócić uwagę na to, że małżonkowie Danuta i Marek N. nie są właścicielami nieruchomości objętej księgą wieczystą Kw nr (...), lecz przysługuje im prawo użytkowania wieczystego tej nieruchomości. Pytanie o wpis hipoteki przymusowej może zatem dotyczyć tylko prawa użytkowania wieczystego, a nie "nieruchomości". W związku z tym Sąd Najwyższy odniesie swoje rozważania jedynie do hipoteki przymusowej na prawie użytkowania wieczystego.

W przepisach ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) ustawodawca stwierdził wyraźnie, że przedmiotem hipoteki może być także użytkowanie (art. 65 ust. 3). Brak jest natomiast wyraźnego stwierdzenia co do możliwości obciążenia hipoteką ułamkowej części tego prawa, tak jak to zostało wypowiedziane w odniesieniu do ułamkowej części nieruchomości, jeżeli stanowi ona udział współwłaściciela (art. 65 ust. 2).

Sprawę rozstrzyga jednak art. 65 ust. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, który do hipoteki określonej m.in. w ustępie 3 tego przepisu stosować odpowiednio przepisy o hipotece na nieruchomości, co należy odczytać w taki sposób, że udział w użytkowaniu wieczystym może być obciążony hipoteką. Takie stanowisko zajmują też komentatorzy ustawy o księgach wieczystych i hipotece.

O ile nie powinno być wątpliwości co do zdolności rozporządzania, a więc i obciążania hipoteką udziału w prawie użytkowania wieczystego, nabytym od właściciela nieruchomości lub nabytym w drodze dalszej czynności prawnej od użytkownika wieczystego, to pojawiają się takie wątpliwości co do udziału, który powstał w wyniku zniesienia małżeńskiej wspólności majątkowej. Wspólność obejmuje masę majątkową, do której wchodzi wiele składników majątkowych (praw i rzeczy). A zatem, jeżeli dochodzi do zniesienia wspólności, to uzyskany przez każdego z małżonków udział jest udziałem w wielu składnikach majątkowych, w tym także w prawie użytkowania wieczystego, jeżeli takie prawo wchodziło do wspólnego majątku. W rozpatrywanej sprawie należy więc rozważyć dopuszczalność obciążenia hipoteką udziału, nie w całości wspólnej masy majątkowej, lecz w przedmiocie (prawie), który był objęty tą wspólnością.

W związku z odesłaniem w art. 46 k.r.o., w kwestiach nie unormowanych w artykułach poprzedzających, do przepisów kodeksu cywilnego o dziale spadku oraz w związku z dostrzeganymi w nauce prawa podobieństwami stosunków majątkowych małżeńskich, powstałych po zniesieniu wspólności ustawowej, a przed dokonaniem podziału majątku wspólnego, z sytuacją spadkobierców przed działem spadku, zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i w doktrynie zarysowało się stanowisko o konieczności odpowiedniego stosowania art. 1036 k.c. do stosunków majątkowych małżonków po zniesieniu wspólności ustawowej. Przepis ten stanowi, że spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku, w braku zaś zgody któregokolwiek z nich, rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku. Konieczność stosowania w drodze analogii art. 1036 k.c. do stosunków majątkowych małżeńskich Sąd Najwyższy stwierdził w powiększonym składzie w uchwale z dnia 15 października 1962 r. I CO 22/62 (OSNCP 1964, z. 1, poz. 2).

Teza tej uchwały ma następujące brzmienie: "Zbycie przez małżonka po ustaniu wspólności ustawowej jego udziału w przedmiocie, który był objęty wspólnością ustawową, jest bezskuteczne o tyle, o ile narusza uprawnienia drugiego małżonka wynikające z przepisów o podziale wspólnego majątku małżonków". Wprawdzie uchwała ta zapadła przed wejściem w życie obecnie obowiązującego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ale przy takiej samej regulacji omawianej kwestii jak obecnie, toteż późniejsze orzecznictwo Sądu Najwyższego nawiązywało do tej uchwały.

Wskazuje na to powołane przez Sąd Wojewódzki orzeczenie z dnia 10 listopada 1976 r. II CR 268/76 (OSNCP 1977, z. 10, poz. 188) oraz wydana w ostatnich latach uchwała z dnia 28 lipca 1993 r. III CZP 95/93 (OSNCP 1994, z. 2, poz. 30). Podobne było stanowisko doktryny.

Wbrew odmiennemu mniemaniu Sądu Wojewódzkiego zajmowali je także S. Breyer i S. Gross, którzy we wskazanym przez Sąd, w uzasadnieniu zagadnienia prawnego, komentarzu stwierdzili, że każdy z małżonków może rozporządzać bez przeszkód swoim udziałem "w całości masy majątkowej" powstałej po ustaniu wspólności, natomiast rozporządzenie udziałem w przedmiocie wchodzącym do tej masy wymaga stosowania się do zasad określonych w art. 1036 k.c. Racje, którymi kierował się Sąd Najwyższy i doktryna przy przyjęciu takiego rozwiązania były złożonej natury. Wśród nich wskazywano głównie na to, że rozporządzenie przez małżonka udziałem w przedmiocie, który był składnikiem majątku wspólnego, nie może stanowić przeszkody w realizacji uprawnień drugiego małżonka do wystąpienia z żądaniem przewidzianym w art. 43 § 2 k.r.o., ani nie może stwarzać zagrożenia dla tego małżonka przy podziale majątku wspólnego.

Skład rozstrzygający niniejsze zagadnienie prawne podziela pogląd o bezskuteczności rozporządzenia, po ustaniu wspólności ustawowej, udziałem małżonka w przedmiocie (prawie), który był objęty wspólnością ustawową, jeżeli nie było na to zgody drugiego małżonka, jeżeli naruszałoby to uprawnienia tego małżonka, wynikające z przepisów o podziale majątku wspólnego. Poglądu tego nie można jednak odnosić do hipoteki przymusowej.

Artykuł 1036 k.c. stanowi o rozporządzeniu spadkobiercy, które w określonych warunkach może być uznane za bezskuteczne. Pojęcie "rozporządzenie" jest rozumiane w nauce prawa jako czynność prawna, której celem i bezpośrednim skutkiem jest: przeniesienie, obciążenie albo zniesienie prawa majątkowego. Definicję tę uzupełnia się twierdzeniem, że rozporządzenie dotyczy istniejącego prawa majątkowego i zmierza po stronie dokonującego czynności prawnej do utraty tego prawa lub takiej zmiany, która polega na jego ograniczeniu lub osłabieniu. Mając powyższe na uwadze, nie sposób przyjąć, że wpis hipoteki przymusowej mieści się w dyspozycji art. 1036 k.c. Przewidujący hipotekę przymusową art. 109 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece stanowi, że wierzyciel, którego wierzytelność jest stwierdzona tytułem wykonawczym, określonym w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę na wszystkich nieruchomościach dłużnika (hipoteka przymusowa).

Ten rodzaj hipoteki określa się jako "szczególny środek egzekucyjny" i jest on wykorzystywany przez wierzyciela bez zgody, a nawet wbrew woli właściciela nieruchomości, czy użytkownika wieczystego. Przy ustanowieniu hipoteki przymusowej, będącej ograniczonym prawem rzeczowym obciążającym nieruchomość, albo określone przepisami wyżej powołanej ustawy prawo dłużnika, nie ma miejsca na czynność prawną dłużnika w rozumieniu art. 1036 k.c., tj. taką, której celem i bezpośrednim skutkiem byłoby obciążenie jego prawa hipoteką przymusową. Sama nazwa tej hipoteki potwierdza zastosowanie szczególnego, ustawowego przymusu wobec dłużnika.

Poza tym wypada zwrócić uwagę na to, że wpis jednej z hipotek przymusowych, od którego została złożona rozpoznawana przez Sąd Wojewódzki rewizja, wiąże się z zobowiązaniem publicznoprawnym, do jakich zalicza się przewidziane w ustawie z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jedn. tekst: Dz. U. 1993 r. Nr 108, poz. 486 ze zm.) obciążenia podatkowe. Nie może być wątpliwości, że wpis hipoteki przymusowej z tytułu nie zapłaconych na rzecz Skarbu Państwa podatków następuje zupełnie niezależnie od woli podatnika lub jego żony i członków rodziny. Ze względu na to, że art. 1036 k.c. nie może odnosić się do ustanowienia hipoteki przymusowej na udziale małżonka w prawie wieczystego użytkowania, które do chwili zniesienia wspólności ustawowej stanowiło składnik majątku wspólnego, i że brak innych przeszkód prawnych w tym względzie, nie jest dopuszczalne upatrywanie takich przeszkód ze względu na sytuację majątkową małżonka dłużnika. Nie jest w szczególności dopuszczalne przeciwstawianie w omawianym zakresie interesu małżonka dłużnika interesom wierzyciela.

Każdemu z nich przysługują inne, zagwarantowane prawem, środki ochrony i, jak dowodzi praktyka sądowa, współmałżonkowie osób podejmujących ryzyko gospodarcze korzystają z przysługujących im środków ochrony, nierzadko w sposób zagrażający interesom wierzycieli. Dowodzą tego liczne przypadki zniesienia wspólności ustawowej z datą wsteczną, które były przedmiotem wielu orzeczeń Sądu Najwyższego (np. wyrok SN z dnia 24 maja 1994 r. I CRN 50/94 - OSNCP 1994, z. 12, poz. 246).

Wskazuje na to również dostrzeżona przez Sąd Najwyższy potrzeba zapewnienie im uczestnictwa w postępowaniu o podział majątku wspólnego (uchwała z dnia 12 kwietnia 1995 r. III CZP 34/95 - OSNC z 1995, z. 7-8, poz. 109).

Wypada zwrócić uwagę także na to, że według poglądu części przedstawicieli nauki prawa, interes małżonka dłużnika może być chroniony m.in. w fazie egzekucyjnego poprzez ograniczenie się wierzyciela z udziału dłużnika w majątku wspólnym, zanim nie dojdzie do zajęcia przez wierzyciela prawa do majątku wspólnego i do przeprowadzenia tego podziału. Ten aspekt realizacji uprawnień wierzyciela nie był jednak objęty ani pytaniem, ani stanem faktycznym sprawy, a zatem nie wymaga rozwinięcia w prowadzonych rozważaniach.

Pozostaje jeszcze jedna okoliczność wymagająca uwagi, a mianowicie stan wpisów w księdze wieczystej Kw nr (...), które dotyczą prawa użytkowania wieczystego. Zostało ono wpisane jako nabyte "na prawach wspólności ustawowej" i chociaż niektóre znajdujące się w aktach zawiadomienia Wydziału Ksiąg Wieczystych nie zawierają wzmianki o wspólności ustawowej", to jednak nie wydaje się, by stan prawny wieczystej został uregulowany w związku z orzeczeniem Sądu w Braniewie z dnia 22 grudnia 1993 r. sygn. akt (...), znoszącym wspólność ustawową z dniem 1 lutego 1992 r. W skazuje na to wypowiedź odnosząca się do tej kwestii w rewizji Danuty i Marka małżonków N. oraz przedstawione przez Sąd Wojewódzki ustalenia faktyczne. W warunkach w zasadzie przedwczesne jest podnoszenie zagadnienia wpisu hipoteki przymusowej na udziale Marka N. w prawie. Do czasu, kiedy na podstawie wyżej wymienionego, wspomnianego orzeczenia Sądu Rejonowego w Braniewie nie dojdzie do wpisu stanu prawnego zgodnego z treścią art. 42 i 43 k.r.o., prawo użytkowania wieczystego będzie figurowało jako bezudziałowy przedmiot majątku wspólnego.

W takim wypadku wpis hipoteki musiałby uwzględniać jeszcze inne przesłanki prawne niż te, które zostały poruszone w przedstawionym zagadnieniu prawnym. Licząc się jednak z rzeczywistym stanem prawnym i z możliwością w wieczystej stosownego wpisu w trakcie toczącego się w tej sprawie postępowania, Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione mu zagadnienie prawne jak w sentencji.

OSNC 1996 r., Nr 12, poz. 158