Data w testamencie własnoręcznym

Brak daty sporządzenia testamentu własnoręcznego nie pociąga za sobą jego nieważności, gdy powstanie wątpliwości co do wzajemnego stosunku kilku testamentów jest wykluczone ze względu na ich treść. Sytuacja taka wystąpi przede wszystkim, gdy w jednym z dwóch sporządzonych testamentów spadkodawca wspomni o drugim testamencie (np. w ten sposób, że go odwoła). Można sobie również wyobrazić przypadek, gdy w testamencie testator odwoła się do faktów powszechnie znanych, co do których wiadomo, kiedy nastąpiły. W żadnej z tych sytuacji sąd rozpoznający sprawę nie mógłby mieć wątpliwości co do daty sporządzenia testamentu, które musiałby usuwać na drodze postępowania dowodowego. 

Paragraf drugi art. 949 k.c. wprowadza wyjątek od zasady wymagającej opatrzenia testamentu własnoręcznego datą. Wyjątkowy charakter tego przepisu zasługuje na szczególne podkreślenie, gdyż przemawia za wąskim ujęciem zakresu jego zastosowania. Argumentem na rzecz takiego ujęcia jest również to, że‎w istocie przepis ten reguluje formę czynności prawnej, a ściślej rygor jej niedochowania. Przepisy o formie wymagają zaś wykładni ścisłej.

Na gruncie wykładni językowej art. 949 § 2 k.c. należy zwrócić uwagę, że ustawodawca posłużył się sformułowaniem, zgodnie z którym to „brak daty” nie może wywoływać wątpliwości co do okoliczności wskazanych w przepisie. Na tle takiej redakcji wymaga podkreślenia, że ustawodawca nakazuje badanie istnienia swoistego związku przyczynowego między brakiem daty a powstającymi wątpliwościami. Oznacza to konieczność dokonania oceny, czy w sytuacji braku daty stosunek do siebie kilku testamentów budzi wątpliwości. Jeżeli wątpliwości takie występują, a jednocześnie nie występowałyby, gdyby testament był opatrzony datą (co jest regułą, choć z możliwymi wyjątkami, np. gdy kilka testamentów sporządzono w tym samym dniu – por. uchwałę SN z 30 września 1971 r., III CZP 56/71), należy uznać, że brak daty wywołuje wątpliwości, a zatem testament jest nieważny.

Powiązanie braku daty, a więc pewnej cechy testamentu, z powstającymi wątpliwościami oznacza, że należy skoncentrować się na samym testamencie (bądź testamentach, jeżeli – jak w sprawie niniejszej – potencjalnie wątpliwy jest stosunek do siebie kilku testamentów), a nie na całokształcie okoliczności towarzyszących. Gdyby zamiarem ustawodawcy było odniesienie się do szerszego zakresu faktów, posłużyłby się sformułowaniem, które jest neutralne z punktu widzenia źródła potencjalnych wątpliwości, np. „jeżeli nie powstają wątpliwości” czy „jeżeli w świetle okoliczności nie powstają wątpliwości”.

Co więcej, wykładnia językowa przepisu prowadzi do wniosku, że ustawodawca odwołuje się wyraźnie do samego wywołania (powstania) wątpliwości, a nie do możliwości usunięcia wątpliwości, które już powstały. Jeżeli wątpliwości powstaną (zostaną wywołane), pociąga to za sobą nieważność testamentu, bez względu na to, czy są one możliwe do usunięcia, czy też nie. W przepisie nie ma mowy np., że testament jest ważny, jeżeli brak daty nie powoduje powstania wątpliwości, których nie da się usunąć. Z tego powodu prowadzenie postępowania dowodowego np. co do ustalenia wzajemnego stosunku kilku testamentów należy uznać za bezprzedmiotowe. Postępowanie dowodowe prowadzi się wtedy, gdy wątpliwości istnieją (powstały), a nie wtedy, gdy stan faktyczny jest niewątpliwy. Jeżeli zaś wątpliwości powstały, to testament jest nieważny bez względu na hipotetyczne wyniki postępowania dowodowego.

Rezultatom wykładni gramatycznej art. 949 § 2 k.c. nie sprzeciwiają się wnioski nasuwające się po zastosowaniu innych metod wykładni. W uchwale z 19 maja 1992 r., III CZP 47/92, Sąd Najwyższy uznał, że „[d]opuszczalne jest ustalenie daty testamentu własnoręcznego przy pomocy wszelkich środków dowodów, jeżeli jej brak wywołuje wątpliwości co do stosunku tego testamentu do innego testamentu”, przy czym za podstawę takiego wniosku przyjął wykładnię historyczną, opierającą się na porównaniu art. 949 § 2 k.c. z obowiązującym w poprzednim stanie prawnym art. 79 ust. 2 dekretu z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe. Ten ostatni przepis stanowił, że „[b]rak daty w testamencie nie pociąga za sobą jego nieważności, jeżeli datę można oznaczyć na podstawie treści testamentu albo jeżeli może ona być stwierdzona innymi środkami dowodowymi”. Porównując obydwa przepisy, Sąd Najwyższy przyjął, że celem ustawodawcy było złagodzenie rygoryzmu w odniesieniu do wymogów formalnych testamentu.

Wniosek powyższy nie przekonuje. Z jednej strony cytowany przepis Prawa spadkowego rzeczywiście był bardziej rygorystyczny, gdyż nakazywał ustalanie brakującej daty testamentu w każdym przypadku, a nie tylko wtedy, gdy mogłoby to wywoływać wątpliwości co do zdolności do sporządzenia testamentu, jego treści lub stosunku kilku testamentów. Z drugiej jednak strony dawna regulacja wyraźnie dopuszczała stosowanie innych niż testament środków dowodowych w celu ustalenia daty sporządzenia testamentu, czego brakuje obecnie. Założenie, że celem ustawodawcy było złagodzenie rygoryzmu jest w związku z tym dowolne – odrzuca je zresztą także Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z 23 października 1992 r., III CZP 90/92. W odróżnieniu od art. 79 ust. 2 Prawa spadkowego, ‎w którym chodziło o wykazanie brakującego elementu formalnego testamentu, ‎w myśl aktualnej regulacji ustawodawca nie nakazuje udowadniania czegokolwiek, lecz zwalnia z obowiązku zachowania jednego z wymagań formalnych w tych przypadkach, gdy konieczność zachowania tego wymagania nie służyłaby żadnemu celowi. Nie powinno bowiem ulegać wątpliwości, że konieczność opatrzenia datą testamentu własnoręcznego jest zastrzeżona właśnie po to, aby wyeliminować potencjalne wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, treści testamentu lub wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Również argumenty natury celowościowej nie przemawiają, a przynajmniej nie przemawiają jednoznacznie, za dopuszczalnością prowadzenia dowodów ‎w celu usunięcia wątpliwości wywołanych przez testament pozbawiony daty.‎Z jednej strony nie można wykluczyć, że możliwość taka w niektórych sytuacjach doprowadziłaby do pełniejszej realizacji woli spadkodawcy, z drugiej jednak należy również pamiętać, że zwiększony formalizm przy sporządzaniu testamentu‎w ostatecznym rezultacie również służy temu celowi. Po śmierci spadkodawcy odczytanie jego rzeczywistych intencji jest szczególnie narażone na manipulacje ze strony osób pozostałych przy życiu. Odtwarzanie daty sporządzania testamentu za pomocą wszelkich środków dowodowych również mogłoby stać się polem dla takich nadużyć.

Postanowienie SN z dnia 15 czerwca 2022 r., II CSKP 509/22

Standard: 63186 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Brak daty - tj. brak własnoręcznie wpisanej przez spadkodawcę daty, nie pociąga za sobą nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości, o których mowa w § 2 art. 949 k.c. Ustawa nie wiąże jednakże żadnych skutków z wpisaniem pod treścią testamentu, podpisaną przez spadkodawcę, zapisu określającego datę, sporządzonego nie własnoręcznie przez spadkodawcę. Skoro więc testament nie zawierający jednego elementu – daty własnoręcznie wpisanej – nie rodzi skutku w postaci nieważności o ile zachowane są warunki określone w § 2 art. 949 k.c., to nie ma podstaw do twierdzenia, że testament pod którym umieszczona została data napisana w sposób inny niż własnoręcznie, taki skutek wywołuje.

Zauważyć trzeba, że testament własnoręczny może być sporządzony, np. w liście, spisany na innych dokumentach czy nawet na kopercie, a więc w taki sposób, że pod jego treścią czy obok znajduje się nie pochodzące od spadkodawcy znaki graficzne.

Postanowienie SN z dnia 26 listopada 2004 r., I CK 306/04

Standard: 35757 (pełna treść orzeczenia)