Nabycie prawa ze środków pochodzących z majątku osobistego oraz częściowo z majątku wspólnego

Rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje ustawowa wspólność majątkowa, w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z ich majątku wspólnego, wchodzi do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba że świadczenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty.

Zdarza się, że po powstaniu małżeńskiej wspólności ustawowej dochodzi do nabycia przedmiotu majątkowego na podstawie czynności prawnej dokonanej przez małżonków wspólnie lub tylko przez jednego z nich, jednocześnie za środki pochodzące z majątku wspólnego oraz osobistego któregoś z małżonków.

Problem statusu rzeczy nabytej w takich warunkach, jak scharakteryzowane wyżej, nauka i orzecznictwo ocenia na trzy sposoby. Według jednego ze stanowisk, przeznaczenie środków wspólnych w czasie trwania małżeństwa na nabycie przedmiotu, powoduje, że staje się on w całości składnikiem majątku wspólnego, niezależnie od tego, jaka była ilość środków wspólnych zaangażowanych w jego nabycie.

W uchwale z dnia 13 listopada 1962 r., III CO 2/62 (OSNC 1963, nr 10, poz. 217) Sąd Najwyższy przyjął, że nieruchomość nabyta przez jednego z małżonków w czasie trwania małżeństwa stanowi majątek wspólny także wówczas, gdy poza funduszem należącym do wspólności ustawowej część pieniędzy użytych na kupno nieruchomości stanowiła majątek osobisty małżonków, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej.

Także w wyroku z dnia 17 maja 1985 r., III CRN 119/85, Sąd Najwyższy podkreślił, że pojęcia surogacji nie można interpretować tak szeroko, by każde zaangażowanie środków pieniężnych pochodzących z majątku nieobjętego wspólnością ustawową musiało prowadzić do traktowania nabytego przedmiotu majątkowego za stanowiący w całości lub w odpowiedniej części składnik majątku osobistego małżonka. Jeżeli środków należących do majątku odrębnego jednego z małżonków użyto na częściowe zaspokojenie ceny nabycia, a resztę tej ceny uiszczono z funduszy dorobkowych, to nabyty udział w nieruchomości stanowi majątek wspólny. Małżonek zaś, który na nabycie użył środków należących do jego majątku odrębnego, mógłby tylko żądać ich zwrotu na podstawie art. 45 k.r.o. W postanowieniu z dnia 5 grudnia 2014 r., III CSK 87/14, nieopubl.

Sąd Najwyższy stwierdził natomiast, że przedmiot majątkowy nabyty w jakiejkolwiek części z majątku wspólnego, w braku odmiennej umowy małżonków, wchodzi do majątku wspólnego, a do majątku osobistego wchodzi roszczenie o zwrot nakładu czy wydatku. Przedstawione wyżej stanowiska odnoszą się do stanów faktycznych zaistniałych przed wejściem w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz – co istotniejsze – przed jego znowelizowaniem ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r., którą ustawodawca istotnie ograniczył możliwość zaspokojenia się wierzycieli jednego z małżonków z majątku wspólnego, w zasadzie taką możliwość wyłączając (art. 41 k.r.o.).

Wykładnia przepisów określających status przedmiotów majątkowych nabytych w czasie trwania małżeństwa z zaangażowaniem środków pochodzących zarówno z majątku wspólnego, jak i majątków osobistych małżonków, musi jednak uwzględniać nie tylko interesy samych małżonków i założonej przez nich rodziny, lecz i potrzebę zapewnienia ochrony ich wierzycielom.

Przepisy o surogacji w stosunkach majątkowych małżeńskich (art. 33 pkt 10 k.r.o.) nie uzasadniają tezy o możliwości „wtopienia się” majątku osobistego małżonka w majątek wspólny, bez wyodrębnienia czynności prawnej małżonków prowadzącej do takiego przesunięcia, która podlegałaby ewentualnemu zakwestionowaniu przez wierzyciela, gdyby dokonana została z jego pokrzywdzeniem. Nie przekonuje też objaśnianie przedstawionego wyżej stanowiska z odwołaniem się do art. 18 i 47 Konstytucji, w których ustrojodawca zadeklarował objęcie rodziny ochroną i opieką państwa, oraz art. 71 Konstytucji, w którym nałożył na państwo obowiązek uwzględniania dobra rodziny w ramach prowadzonej polityki społecznej i gospodarczej. Równocześnie bowiem w art. 21 ust. 1 i art. 61 Konstytucji ustrojodawca zadeklarował objęcie ochroną własności i praw majątkowych, w tym także przysługujących osobom, które zawarły małżeństwo.

Regulacja ustalona w art. 31 § 1 i art. 33 k.r.o. służy określeniu statusu prawnego konkretnej rzeczy, wierzytelności lub prawa majątkowego, jako składnika mas majątkowych należących osobiście do każdego z małżonków oraz do małżonków wspólnie i nie jest podstawą do odjęcia osobom, pomiędzy którymi powstała małżeńska wspólność ustawowa praw majątkowych przysługującym im przed tym zdarzeniem, tak samo, jak i praw, które w świetle art. 33 k.r.o. zasilają ich majątki osobiste, chyba że wyraziły wolę poszerzenia majątku wspólnego kosztem ich majątku osobistego. W orzecznictwie i w nauce prezentowany był także pogląd, że jeśli w czasie trwania małżeństwa doszło do nabycia przedmiotu za środki częściowo wspólne małżonków, a częściowo pochodzące z ich majątków (odrębnych) osobistych, to o tym, do jakiej masy majątkowej ten przedmiot zostanie zaliczony zadecyduje to, z którego majątku pochodziła przeważająca część środków przeznaczonych na jego nabycie. Przykładowo, w postanowieniu z dnia 10 kwietnia 2013 r., IV CSK 521/12 (nieopubl.)

Sąd Najwyższy przyjął, że o zaliczeniu nabywanego przedmiotu do majątku wspólnego lub osobistego powinno decydować porównanie wielkości środków użytych z każdego z tych majątków na pokrycie ceny. W konsekwencji, nabyty przedmiot należy zaliczyć do tego z majątków, z którego pochodzi podstawowa część środków. Jeżeli środki z drugiego majątku są nieznaczne, stanowią nakład rozliczany zgodnie z art. 45 k.r.o., jeżeli natomiast wskazane kryterium nie może znaleźć zastosowania ze względu na brak daleko idącej różnicy między zaangażowanymi środkami, to – w braku odmiennej woli małżonków – nabyty przedmiot wchodzi do każdego z majątków w częściach ułamkowych proporcjonalnych do wysokości zaangażowanych środków (zob. podobnie w nieopublikowanych postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2016 r., V CSK 323/15 oraz w wyroku z dnia 6 kwietnia 2016 r., IV CSK 385/15). To stanowisko, jak wynika ze wszystkich przytoczonych wyżej orzeczeń, może mieć zastosowanie wyłącznie do przypadków, gdy można dostrzec „daleko idącą różnicę” między środkami z różnych mas majątkowych zaangażowanymi w nabycie rzeczy lub prawa, gdy środki ze wspólnej masy majątkowej „przeważają i to znacznie” nad wartością środków z majątku osobistego przekazanych na jego nabycie. Już te zastrzeżenia wskazują, że trudno mu przypisać uniwersalny charakter.

Według referowanej koncepcji, przedmiot majątkowy nabyty z funduszy mieszanych zostaje w całości związany z tym majątkiem, z którego pochodzi przeważająca część wydatku poczynionego na jego nabycie.

Z zestawienia art. 31 § 1 i art. 33 k.r.o. (a w szczególności pkt 10 art. 33 k.r.o.) wynika, że z mocy ustawy nie jest możliwe zaliczenie do majątku osobistego przedmiotów majątkowych nabytych w całości albo nawet w części w zamian za składniki majątku wspólnego, chyba że chodzi o przedmioty przypisane przez ustawodawcę do majątków osobistych małżonków. W art. 33 pkt 10 k.r.o. nie sposób jest też doszukać się podstawy do uzależnienia postaci surogacji (przedmiotowej lub wartościowej) od proporcji wydatków z majątku osobistego na majątek wspólny.

Zaprezentowane tu podejście do oznaczenia masy majątkowej, do której wejdzie przedmiot nabyty w czasie trwania małżeństwa za środki pochodzące zarówno z majątku wspólnego, jak i osobistego małżonka prowadzi też do niepewności w stosunkach majątkowych między małżonkami i w ich stosunkach z osobami trzecimi, co do tego, komu ostatecznie przypisane zostanie prawo nabyte w czasie trwania małżeństwa za środki pochodzące w części z majątku wspólnego, a w części z majątku osobistego małżonków. Przy jej przyjęciu wiążące ustalenie surogacji zależy bowiem ostatecznie od sądowego rozstrzygnięcia opartego na nieostrym kryterium „dysproporcji” lub „znacznej dysproporcji” wydatków pochodzących z różnych mas majątkowych. Pewną zaletą tego rozwiązania jest natomiast to, że pozwala uniknąć przypisania prawa nabytego w czasie trwania małżeństwa „hybrydalnie” do majątku wspólnego i majątku osobistego któregoś małżonków, zakładając, że zostanie zaliczone bądź to do majątku wspólnego, bądź to do majątku osobistego małżonka, z obowiązkiem jedynie rozliczenia nakładów, jak o tym stanowi art. 45 k.r.o. Oczywiste jest jednak, że stosowanie tej koncepcji nie pozwala zupełnie uniknąć sytuacji prowadzących do powstawania między małżonkami współwłasności w pewnym prawie polegającej na tym, że niektóre w nim udziały będą przysługiwały im łącznie, a inne udziały w tym samym prawie wejdą do majątku osobistego któreś z małżonków. Wystarczy podać przykład nabycia udziałów we własności nieruchomości na podstawie umowy sprzedaży przez małżonków ze środków wspólnych i następnie odziedziczenia przez któregoś z nich udziałów we własności tej samej nieruchomości. Do powstania tego rodzaju współwłasności musi też dojść, jak wyraźnie wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 10 kwietnia 2013 r., IV CSK 521/12, gdy „brak daleko idącej różnicy” między środkami z różnych mas majątkowych zaangażowanymi w nabycie przedmiotu, ale też w ogóle w przypadkach każdego nabycia udziału w prawie przez małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej. Stan omawianej tu współwłasności nieco komplikuje stosunki związane z zarządzaniem rzeczą wspólną i łączy się też z ograniczeniami, gdy chodzi o wychodzenie ze współwłasności, ale tego rodzaju komplikacji nie sposób jest uniknąć, jeśli systemowo akceptuje się istnienie stosunku współwłasności pewnego prawa, w tym przede wszystkim jego współwłasności łącznej.

Trzecie ze stanowisk objaśniających status przedmiotu nabytego w czasie trwania małżeństwa ze środków pochodzących częściowo z majątku wspólnego, a częściowo z majątku osobistego małżonków, zakłada, że – jeżeli nic innego nie wynika z treści czynności prawnej – nabyty przedmiot należy proporcjonalnie do wartości użytych dla jego uzyskania środków z majątku osobistego i z majątku wspólnego, w odpowiedniej ułamkowej części. Treść czynności prawnej może jednak przesądzić, że nabywany przedmiot wejdzie w skład jednego z majątków i w takim wypadku ex lege powstanie na rzecz drugiego majątku należność z tytułu wydatków i nakładów (art. 45 k.r.o.) (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 50/00, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2008 r., V CSK 355/07, z dnia 10 kwietnia 2013 r., IV CSK 521/12, MoP 2014, Nr 7).

To stanowisko jawi się jako najbardziej prawidłowe pod względem dogmatycznym. Uwzględnia ono element woli małżonków dokonujących określonej czynności, ale i ściśle określone w art. 31 § 1 i art. 33 k.r.o. zasady przynależności poszczególnych przedmiotów nabytych w czasie trwania wspólności ustawowej małżeńskiej do majątku wspólnego małżonków i do ich majątków osobistych oraz granice surogacji wyznaczone m.in. przez art. 33 pkt 10 k.r.o., bez nieuzasadnionego poszerzania majątku wspólnego kosztem majątku osobistego lub odwrotnie. Jeśli nic innego nie wynika z treść czynności prawnych dokonywanych przez małżonków, to nieuzasadnione jest arbitralne założenie, że małżonkowie przeznaczający na nabycie rzeczy środki wspólne i należące do nich osobiście, niejako rezygnują ze współwłasności pozwalając, by nabywany składnik wszedł do jednego z majątków w całości, przy pozostawieniu osobie, która zaangażowała w nabycie swoje środki majątkowe jedynie roszczenie o zwrot nakładów, w szczególności, gdy byłyby to nakłady z majątku osobistego na majątek wspólny rozliczane jedynie na stosowny wniosek.

Uchwała SN z dnia 19 października 2018 r., III CZP 45/18

Standard: 18042 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

O wejściu do majątku odrębnego lub wspólnego decydować winna wielkość zaangażowanego majątku. Jeżeli więc przeważa i to znacznie wartość majątku odrębnego, to przedmiot nabycia nie wchodzi, jak się twierdzi w odosobnionych poglądach (por. postanowienie SN z dnia 5 grudnia 2014 r., III CSK 87/14) do każdego z majątków (wspólnego i odrębnego) w częściach ułamkowych proporcjonalnie do zaangażowanych środków, lecz powinien stanowić składnik majątku odrębnego z obowiązkiem rozliczenia się wobec współmałżonka z wartości zaangażowanego majątku wspólnego (art. 45 k.r.op.). Stanowisko takie przeważa, znajdując wyraz w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok SN z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 50/00; postanowienie SN z dnia 20 czerwca 2008 r., IV CSK 60/08; uchwała SN z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 53/09; uz. postanowienia SN z dnia 10 kwietnia 2013 r., IV CSK 521/12).

Wyrok SN z dnia 6 kwietnia 2016 r., IV CSK 385/15

Standard: 12083 (pełna treść orzeczenia)