Uchwała z dnia 1962-11-13 sygn. III CO 2/62

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CO 2/62

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 listopada 1962 r.

Przewodniczący: sędzia S. Gross (sprawozdawca).

Sędziowie: Z. Masłowski, W. Bryl.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Heleny Z. przeciwko Władysławowi S. o ustalenie majątku dorobkowego, po rozpoznaniu zagadnień prawnych przekazanych przez Sąd Wojewódzki w Rzeszowie do rozstrzygnięcia w trybie art. 388 k.p.c., a mianowicie:

"1. Jak ocenić sytuację prawną, jeżeli w czasie trwania małżeństwa nabyty został grunt za pieniądze stanowiące majątek osobisty każdego z małżonków oraz za pieniądze stanowiące majątek dorobkowy małżonków, a w szczególności, czy wkład majątku osobistego każdego z małżonków należy traktować jako udział w majątku dorobkowym?

2. W zależności od odpowiedzi na pierwsze pytanie - jak ocenić obecnie, po ustaniu wspólności majątkowej ustawowej, skuteczność umowy darowizny, którą jeden z małżonków przeniósł własność gruntu na rzecz osoby trzeciej?"

udzielił następującej odpowiedzi:

”Nieruchomość nabyta przez jednego z małżonków w czasie trwania małżeństwa stanowi majątek wspólny także wówczas, gdy poza funduszem należącym do wspólności ustawowej część pieniędzy użytych na kupno nieruchomości stanowiła majątek osobisty poszczególnych małżonków, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej.

Darowizna, którą jeden z małżonków przeniósł na osobę trzecią własność nieruchomości objętej wspólnością ustawową, dokonana w czasie trwania małżeństwa bez udziału drugiego małżonka, jest nieważna, jeżeli do chwili ustania wspólności ustawowej drugi małżonek nie wyraził na nią zgody."

Rozpoznając przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienia prawne, Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Stosownie do art. XVIII przepisów wprowadzających kodeks rodzinny, jeżeli w chwili wejścia w życie tego kodeksu stosunki majątkowe małżonków podlegały ustrojowi małżeńskiemu, przewidzianemu w prawie małżeńskim majątkowym z 1946 r., to przepisy kodeksu rodzinnego o wspólności ustawowej stosuje się do istniejącego jeszcze majątku dorobkowego małżonków bez względu na czas jego nabycia. Grunt, którego dotyczy pytanie, nabyty został w 1910 roku przez nieżyjącego obecnie męża powódki w czasie trwania zawartego z nią w 1908 roku małżeństwa; strony, co jest niesporne, nie zawarły majątkowej umowy małżeńskiej, a więc podlegały ustrojowi ustawowemu, jaki obowiązywał przed wejściem w życie kodeksu rodzinnego, przy czym w chwili wejścia w życie tego kodeksu nabyty majątek jeszcze istniał. Tym samym zachodzą warunki, od których przepisy wprowadzające kodeks rodzinny uzależniły rozciągnięcie działania przepisów o wspólności ustawowej na stosunki wcześniej powstałe. Pierwszy i podstawowy z tych przepisów głosi, że przedmioty majątkowe, nabyte przez któregokolwiek z małżonków w czasie trwania małżeństwa i stanowiące jego dorobek, są wspólnym majątkiem obojga małżonków (art. 21 § 1). Nie stanowi zatem przeszkody do uznania nabytego gruntu za objęty wspólnością ustawową fakt, że w akcie kupna figuruje jako nabywca tylko mąż powódki. Ze względu na kategoryczny charakter tego przepisu nie może mieć też żadnego znaczenia podniesiona przez Sąd Wojewódzki kwestia, że powódka, wiedząc o zapisaniu na męża tytułu własności gruntu, z tym stanem prawnym się godziła.

Wymaga natomiast bardziej szczegółowego rozważenia wątpliwość wynikająca z faktu, że sporny grunt został nabyty częściowo za pieniądze uzyskane przez męża powódki ze sprzedaży jego majątku osobistego, częściowo z nieobjętego wspólnością ustawową funduszu powódki, w pozostałej zaś części za pieniądze stanowiące majątek dorobkowy obojga małżonków. Wątpliwość ta ma swe źródło w stanowisku piśmiennictwa prawniczego oraz orzecznictwa (por. m.in. orzeczenie S.N. z 18.X.1961 r. 4 CR 957/60, PiP z 1962 r. nr 8-9, str. 463-5), zgodnie z którym nie wchodzą do majątku wspólnego przedmioty majątkowe, nabyte w zamian dotychczasowego majątku osobistego małżonka, tj. w drodze tzw. surogacji. Rozważając to zagadnienie, należy przede wszystkim podkreślić, że pojęcia surogacji nie można interpretować tak szeroko, by każde zaangażowanie środków pieniężnych, pochodzących z majątku nie objętego wspólnością ustawową, musiało prowadzić do traktowania nabytego przedmiotu majątkowego jako stanowiącego w odpowiedniej części składnika majątku osobistego małżonka. Przeciwko takiemu rozumieniu surogacji przemawia w sposób wyraźny przepis art. 26 k.r. Skoro bowiem po ustaniu wspólności ustawowej, w toku podziału majątku, który był nią objęty, każdy małżonek ma prawo żądać zwrotu wydatków i nakładów, jakich ze swego majątku osobistego dokonał na majątek wspólny, to jest oczywiste, że wydatkowane w ten sposób fundusze utraciły swój pierwotny charakter majątku osobistego, stając się przysporzeniem na rzecz majątku objętego wspólnością ustawową. Nie mogłoby to, rzecz prosta, nastąpić przy nieograniczonym stosowaniu zasady surogacji. Surogacja wchodzi zatem w rachubę tylko wówczas, gdy wskutek czynności prawnej nie następuje w sensie ekonomicznym żadna istotna zmiana w stanie poszczególnych mas majątkowych (osobistego majątku małżonka bądź majątku wspólnego), a w związku z tym nabytego w drodze surogacji przedmiotu majątkowego nie można traktować jako dorobku.

Stanowisko takie znajduje oparcie w treści art. 21 § 1 k.r., który, jak to wyżej wskazano, zalicza do majątku wspólnego jedynie takie nabyte przedmioty, które stanowią dorobek nabywającego je małżonka. W ten sposób ujęta istota surogacji nie pozwala domniemywać jej tylko na tej podstawie, że małżonek-nabywca użył na zakup przedmiotu majątkowego częściowo funduszu pochodzącego z jego majątku osobistego. Konieczne jest natomiast do stwierdzenia surogacji takie skonkretyzowanie w umowie nabytego przedmiotu lub jego części, które wystarcza do uznania tego, co zostało nabyte, za ekonomiczny odpowiednik przedmiotu należącego do majątku osobistego nabywcy, którego ten w związku z kupnem się wyzbył.

Z tego, co powiedziano poprzednio wynika, że okoliczności przytoczone przez Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu jego postanowienia nie dają podstawy do przyjęcia, że nabyty przez małżonka powódki grunt nie stanowi majątku dorobkowego, natomiast prowadzą do wniosku, że wydatki dokonane na jego nabycie z majątku osobistego każdego z małżonków mogą stanowić przedmiot rozrachunku w ramach art. 26 k.r.

Należy nadmienić, że za takim rozstrzygnięciem przemawiałby również przepis art. 18 prawa małżeńskiego majątkowego z 1946 r., który stanowił, że w razie wątpliwości co do charakteru majątku małżonka uważa się go za majątek dorobkowy. Jeśli chodzi o drugie z przedstawionych pytań, to nie może ulegać wątpliwości, że darowizna majątku objętego wspólnością ustawową stanowi czynność przekraczającą zwykły zarząd, która zgodnie z art. 22 k.r. może być przez małżonka dokonana jedynie za zgodą drugiego małżonka. Zgodę taką można jednak uzyskać tylko do czasu ustania wspólności ustawowej. Skoro zaś jest niesporne, że powódka zgody na darowiznę nie wyraziła, a wspólność ustawowa wskutek śmierci jej męża ustała, to darowizna, jako nie mogąca już ulec konwalidacji, jest nieważna.

Z tych zasad Sąd Najwyższy na przedstawione pytanie prawne udzielił odpowiedzi sformułowanej w sentencji niniejszej uchwały.