Zagadnienia intertemporalne w zakresie małżeńskich stosunków majątkowych

Żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym nie wiąże się z postępowaniem o podział majątku wspólnego.

W art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 162, poz. 1691) została wyrażona ogólna zasada stosowania ustawy nowej także do stosunków powstałych przed jej wejściem w życie, natomiast w przepisach art. 5 ust. 2 – 7 przewidziane zostały wyjątki ograniczające zakres stosowania tej zasady. Zgodnie z ust. 3 powołanego artykułu, do stosunków majątkowych małżonków opartych w dniu wejścia w życie ustawy na umowie majątkowej małżeńskiej stosuje się nadal przepisy obowiązujące w czasie zawierania umowy. Jednakże strony mogą przez umowę zmienić dotychczasowy ustrój majątkowy stosowanie do przepisów ustawy. Z kolei według art. 5 ust. 5 pkt 3, przepisy dotychczasowe stosuje się do podziału majątku wspólnego małżonków i do zwrotu wydatków i nakładów dokonanych z majątku wspólnego na majątek osobisty lub z majątku osobistego na majątek wspólny, jeżeli wspólność majątkowa małżeńska ustała przed wejściem w życie ustawy.

Jeżeli w dniu wejścia w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 162, poz. 1691) stosunki majątkowe małżonków były oparte na zawartej pod rządem tego kodeksu umowie rozszerzającej wspólność ustawową, do żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym stosuje się przepisy obowiązujące w czasie zawierania umowy. W takim wypadku stosowanie art. 43 § 2 i 3 k.r.o. nie jest wyłączone, bez względu na to czy małżonkowie skorzystali z możliwości określenia nierównych udziałów w majątku wspólnym.

Postanowienie SN z dnia 19 grudnia 2012 r., II CSK 259/12

Standard: 69418 (pełna treść orzeczenia)

Wątpliwości Sądu Apelacyjnego odnoszą się do prawidłowego stosowania intertemporalnych regulacji zawartych w art. 5 ustawy nowelizującej w sytuacji, w której tytuł egzekucyjny został wydany w sprawie przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku małżeńskim po dniu 20 stycznia 2005 r., tj. po dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej (art. 6 ustawy), lecz stwierdzone tytułem roszczenie powstało przed tą datą.

Powołany przepis ustanawia ogólną zasadę stosowania ustawy nowej także do stosunków powstałych przed jej wejściem w życie, a następnie ogranicza zakres stosowania tej zasady m.in. w odniesieniu do oceny skutków czynności zobowiązujących lub rozporządzających małżonków oraz ich odpowiedzialności za zobowiązania sprzed wejścia w życie ustawy (art. 5 ust. 5 pkt 1), jak również wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązanie jednego małżonka powstałe przed wejściem w życie ustawy (art. 5 ust. 5 pkt 2). Obydwa przepisy dotyczą jednak regulacji materialnoprawnych; do problematyki procesowej odnosi się art. 5 ust. 6, nakazujący – w wypadku gdy roszczenie powstało przed wejściem w życie ustawy – prowadzić egzekucję według przepisów dotychczasowych. Ustawa nie zawiera przepisów przejściowych, które wprost odnoszą się do postępowania o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika.

Problem powstający w związku z brakiem jednoznacznej regulacji intertemporalnej w postępowaniu klauzulowym Sąd Najwyższy podjął w postanowieniu z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 44/07, wydanym w stanie faktycznym, w którym wyrok przeciwko dłużnikowi zapadł po wejściu w życie ustawy nowelizującej. Sąd Okręgowy przyjął, że z art. 5 ust. 5 pkt 1 i ust. 6 tej ustawy wynika, iż reżim prawny stosowany przy rozpoznawaniu wniosku o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika wyznacza data powstania zobowiązania dłużnika, problemem jest natomiast, czy datę tę można ustalać w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że w świetle art. 5 ustawy nowelizującej problem intertemporalny dotyczący wyboru właściwych przepisów postępowania klauzulowego może być rozwiązany w dwojaki sposób; można odwołać się do ogólnej reguły stosowania ustawy nowej (art. 5 ust. 1) albo przyjąć, że do postępowania klauzulowego ma zastosowanie art. 5 ust. 6. Przychylając się do drugiego rozwiązania, Sąd Najwyższy wskazał na art. 804 k.p.c., który pozbawia organ egzekucyjny, w tym sąd, możliwości badania roszczenia w znaczeniu materialnoprawnym oraz na regulacje zawarte w art. 781, 7811 , 782, 786, 787, 7871 k.p.c., nieprzyznające sądowi uprawnień do takich ustaleń również w postępowaniu klauzulowym. Te kwestie, po powstaniu tytułu egzekucyjnego, mogą być ustalane jedynie w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 840 k.p.c.

W konsekwencji użyte w art. 5 ust. 6 ustawy nowelizującej pojęcie „roszczenie" Sąd Najwyższy zinterpretował jako roszczenie w znaczeniu egzekucyjnym, to jest roszczenie stwierdzone i określone w tytule egzekucyjnym; roszczenie takie powstaje w chwili wydania tytułu egzekucyjnego. Jeżeli więc tytuł przeciwko dłużnikowi powstał przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, do postępowania o nadanie klauzuli wykonalności i do postępowania egzekucyjnego stosuje się przepisy dotychczasowe, natomiast jeżeli tytuł powstał po dniu 20 stycznia 2005 r., stosuje się przepisy znowelizowane.

W piśmiennictwie art. 5 ustawy nowelizującej nie jest rozumiany jednoznacznie. Jeden z poglądów odpowiada koncepcji, za którą opowiedział się Sąd Najwyższy w omówionym postanowieniu, jakkolwiek datę powstania „roszczenia egzekucyjnego" utożsamia z chwilą złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji lub z chwilą wszczęcia postępowania egzekucyjnego, a argumentacja nie zawiera odniesień do postępowania klauzulowego. Inni autorzy, rozważając bezpośrednio zagadnienia związane z postępowaniem o nadanie klauzuli wykonalności, opowiadają się za stanowiskiem, że gdy stosunek prawny, z którego wynika wierzytelność ustalona w tytule egzekucyjnym, powstał przed dniem 20 stycznia 2005 r., przy nadawaniu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika zastosowanie ma art. 787 k.p.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji. Podstawy dla tej wykładni poszukują w art. 5 ust. 5 pkt 1 i 2 ustawy nowelizującej, a niekiedy w art. 5 ust. 6 tej ustawy.

Ważnym argumentem wspierającym tę koncepcję jest uniknięcie przy jej zastosowaniu niekorzystnej dla wierzyciela sytuacji, w której wobec braku nieistotnej we wcześniejszym stanie prawnym zgody współmałżonka, przewidzianej obecnie w art. 41 § 1 k.r.o., zostałby on niemal w ogóle pozbawiony możliwości egzekwowania swoich należności z majątku wspólnego. Należy stwierdzić, że wprowadzone ustawą nowelizującą zmiany w zakresie postępowania klauzulowego mają służyć realizacji nowych rozwiązań materialnoprawnych w dziedzinie odpowiedzialności małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich. Jest to przesłanka wymuszająca kompleksową ocenę regulacji międzyczasowych, które powinny respektować więź między materialnym i procesowym aspektem regulacji. Artykuł 41 k.r.o. przesądza, że bez względu na charakter wierzytelności wierzyciel jednego z małżonków może zaspokoić się także wówczas, gdy wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności, jak również z korzyści uzyskanych z praw wymienionych w art. 33 pkt 9 k.r.o. Stosownie do tego, art. 776[1] k.p.c. stanowi, że tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku małżeńskim jest podstawą egzekucji nie tylko z majątku osobistego dłużnika, lecz także z pobranego przez niego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych z prowadzenia przez niego innej działalności zarobkowej oraz korzyści uzyskanych z praw określonych w art. 33 pkt 9 k.r.o. Ponadto, zgodnie z art. 41 § 1 i 2 k.r.o., wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego wówczas, gdy zobowiązanie powstało na skutek czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka albo gdy wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, przy czym w tym wypadku zaspokojenie może nastąpić z przedmiotów wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Ponieważ zaspokojenie z majątku wspólnego, w tym należących do tego majątku przedmiotów wchodzących w skład przedsiębiorstwa, zależy od określonych warunków, kodeks postępowania cywilnego wymaga od wierzyciela uzyskania tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi dłużnika, a zgodnie z odpowiednio zmienionym brzmieniem art. 787 i 787[1] k.p.c. badanie, czy zobowiązanie pochodzi z czynności prawnej dokonanej za zgodą dłużnika, ewentualnie – czy powstało w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa – należy do kognicji sądu klauzulowego. Jeżeli natomiast analogiczny dług powstał przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, art. 5 ust. 5 pkt 1 tej ustawy nakazuje do oceny odpowiedzialności małżonków za takie zobowiązanie stosować przepisy dotychczasowe, a zatem w szczególności art. 41 k.r.o. w dawnym brzmieniu. Unormowanie to koresponduje z treścią art. 5 ust. 5 pkt 2, który nakazuje stosować dotychczasowe przepisy także do wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązanie jednego małżonka powstałe przed jej wejściem w życie, nawiązując do art. 41 § 3 k.r.o. w brzmieniu poprzedzającym wejście w życie ustawy nowelizującej. Taki zamysł ustawodawcy wysłowiony został już w trakcie prac legislacyjnych nad ustawą i uzasadniony potrzebą ochrony pewności obrotu; miał umożliwić kontrahentowi małżonka powołanie się na dotychczasowy art. 41 § 1 k.r.o., a małżonkowi dłużnika dochodzenie ograniczenia (albo wyłączenia) odpowiedzialności majątkiem wspólnym na podstawie obowiązującego wówczas art. 41 § 3 k.r.o.

Zachowanie dotychczasowych zasad odpowiedzialności w odniesieniu do zobowiązań powstałych przed wejściem w życie ustawy, jest również rozwiązaniem słuszniejszym niż poddanie zobowiązań sprzed wejścia w życie ustawy nowelizującej ogólnej zasadzie bezpośredniego działania ustawy nowej, gdyż nowe zasady odpowiedzialności małżonków za zobowiązania jednego z nich znacznie silniej chronią majątek wspólny małżonków, ograniczając możliwość zaspokojenia się wierzyciela. Dokonując czynności prawnej z osobą pozostającą w związku małżeńskim przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, kontrahent mógł zasadnie oczekiwać, że w razie niewykonania zobowiązania będzie mógł żądać zaspokojenia z majątku wspólnego na zasadach określonych w art. 41 k.r.o. w brzmieniu sprzed wejścia w życie nowelizacji, bez potrzeby uzyskiwania zgody drugiego małżonka na dokonanie czynności prawnej i stosownie do tego oceniać ryzyko gospodarcze transakcji. Następcze uzależnienie tej możliwości od dodatkowej przesłanki wyrażonej obecnie w art. 41 § 1 k.r.o., której kontrahent dłużnika nie mógł przewidywać, ograniczałoby poważnie przysługujące temu kontrahentowi prawo podmiotowe, budząc wątpliwości czy nie dochodzi w ten sposób do naruszenia zasady ochrony praw nabytych i zasady zaufania do prawa. Uszczuplenia praw wierzyciela nie usprawiedliwia dostatecznie potrzeba ochrony interesów rodziny i majątku wspólnego, gdyż na straży tych wartości stał poprzednio art. 41 § 3 k.r.o.

Konkludując należy stwierdzić, że gdy zobowiązanie powstało przed dniem 20 stycznia 2005 r., obowiązujące prawo materialne zezwala na zaspokojenie się wierzyciela z całego majątku wspólnego na zasadach określonych w art. 41 k.r.o. w brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy nowelizującej, natomiast podstawową rolą przepisów procesowych jest umożliwienie uprawnionym realizacji ich materialnoprawnych uprawnień. Taki tok rozumowania Sąd Najwyższy zaakceptował rozpatrując zbliżony konstrukcyjnie problem powstały w wyniku wprowadzenia w drodze nowelizacji od Prawa bankowego – ustawą z dnia 1 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe i innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 870) – nowego wymagania oświadczeniu dłużnika o poddaniu się egzekucji, od którego uzależniona była dopuszczalność wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego (uchwała z dnia 9 lutego 2005 r., III CZP 80/04, OSNC 2005, nr 12, poz. 203). Ustawa nowelizująca Prawo bankowe nie zawierała przepisów przejściowych, wobec czego Sąd Najwyższy odwołał się do ogólnych zasad intertemporalnych i przyjął, że w sytuacji, w której stosunek prawny powstał przed wejściem w życie nowej ustawy, skutki zdarzenia prawnego o złożonym charakterze, tzn. składającego się z oświadczenia o poddaniu się egzekucji i jego skutku w postaci realizacji możliwości dochodzenia roszczenia przez udzielenie bankowemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, należy oceniać pod każdym względem według starej ustawy. Wnioskowanie to, klarowne w odniesieniu do przepisów intertemporalnych skierowanych do regulacji materialnoprawnej, traci jasność w części dotyczącej norm przejściowych kształtujących zagadnienia procesowe.

Ze względu na konstrukcję art. 5 ustawy nowelizującej, opartą na wyznaczeniu reguły bezpośredniego stosowania ustawy nowej i wprowadzeniu ograniczonego katalogu wyjątków, wyjątki muszą być rozumiane ściśle, a sytuacje prawne niemieszczące się w tym katalogu powinny podlegać zasadzie ogólnej. Z tego względu trudno przyjąć za podstawę wyboru właściwych przepisów dotyczących postępowania klauzulowego regulacje wyjątkowe odnoszące się jednoznacznie do zagadnień materialnoprawnych; mogą one jedynie służyć pomocą przy interpretacji przepisów procesowych.

Wyjątki dotyczące dalszego stosowania „starych” norm procesowych zawiera art. 5 ust. 6 i 7 ustawy nowelizującej; pierwszy dotyczy prowadzenia postępowania egzekucyjnego, drugi toku postępowań o ustalenie ojcostwa, jedynie zatem ust. 6 może stanowić normę wyjątkową wyłączającą stosowanie ust. 1 przy ocenie właściwego toku postępowania klauzulowego. Co prawda postępowanie klauzulowe nie jest postępowaniem egzekucyjnym, a w orzecznictwie i piśmiennictwie przeważa pogląd o jego autonomicznym charakterze (por. uchwała z dnia 25 października 2006 r., III CZP 74/06, OSNC 2007, nr 6, poz. 90), niewątpliwie jednak jego funkcjonalne powiązanie z postępowaniem egzekucyjnym, mające szczególne znaczenie w wypadku rozpatrywanej ustawy nowelizującej, narzuca konieczność zinterpretowania zawartego w art. 5 ust. 6 pojęcia „egzekucji” jako obejmującego także postępowanie klauzulowe. Takie rozumienie tego przepisu mieści się w doktrynalnym zakresie postępowania egzekucyjnego sensu largo.

Również w postanowieniu z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 44/07, Sąd Najwyższy przyjął ten przepis za podstawę rozważań intertemporalnych odnoszących się do postępowania klauzulowego. Jednak wynik tych rozważań, prowadzący do utożsamienia chwili powstania roszczenia, do której odwołuje się art. 5 ust. 6 ustawy nowelizującej, z datą powstania tytułu egzekucyjnego prowadzi do nakazu stosowania obowiązujących przepisów regulujących postępowanie klauzulowe do tytułów egzekucyjnych wydanych po dniu 20 stycznia 2005 r., także wówczas gdy zobowiązanie stwierdzone tytułem egzekucyjnym powstało przed wejściem w życie ustawy nowelizującej. Tymczasem art. 787 k.p.c. w nowym brzmieniu wyklucza w ogóle uzyskanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika jeśli zobowiązanie nie powstało z czynności prawnej oraz uzależnia możliwość uzyskania tej klauzuli od wykazania, że czynność prawna, z której powstała wierzytelność stwierdzona tytułem, została dokonana za zgodą małżonka dłużnika. Jednocześnie nie zapewnia możliwości domagania się przez małżonka dłużnika ograniczenia albo wyłączenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym na podstawie art. 41 § 3 k.r.o., aktualnego w odniesieniu do zobowiązań powstałych przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, a zatem nie zapewnia realizacji uprawnień wierzyciela i małżonka dłużnika przysługujących im w świetle przepisów prawa materialnego.

Argumentacja powołana w postanowieniu z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 44/07, na uzasadnienie poglądu prowadzącego do tak niekorzystnego z punktu widzenia interesów wierzyciela rozwiązania opiera się przede wszystkim na rozważeniu granic kognicji sądu w postępowaniu egzekucyjnym i klauzulowym, nieobejmujących możliwości badania daty powstania roszczenia materialnoprawnego, co stanowi przesłankę wniosku, iż przepis dotyczy roszczenia egzekucyjnego, pojmowanego formalnie jako roszczenie stwierdzone tytułem egzekucyjnym, nie zaś roszczenia materialnoprawnego, wynikającego z określonego stosunku prawnego. Chwila powstania roszczenia nie dotyczy jeszcze ściśle rozumianego postępowania klauzulowego, stanowi bowiem wstępny krok konieczny do realizacji ciążącego na sądzie obowiązku ustalenia właściwych przepisów, które powinien zastosować w tym postępowaniu. Dopiero wybór tych przepisów określi zakres właściwego postępowania, nie można zatem zgodzić się z poglądem, że zakres kognicji w postępowaniu klauzulowym stanowi przeszkodę do zbadania przez sąd zdarzenia, z którym ustawodawca związał czasowe rozgraniczenie zakresu działania norm regulujących przebieg i materię postępowania klauzulowego.

Możliwości, którymi dysponuje sąd, aby uzyskać niezbędne informacje potrzebne do wyboru określonego kompleksu norm (sprzed nowelizacji lub znowelizowanych), określają art. 761 i 766 k.p.c. W efekcie możliwości poznawcze sądu w postępowaniu klauzulowym nie stanowią przeszkody do przypisania terminowi „roszczenie”, zawartemu w art. 5 ust. 6 ustawy nowelizującej, treści przystającej do wcześniejszych regulacji materialnych i umożliwiającej ich pełną realizację. Inaczej jest w ściśle pojmowanym postępowaniu egzekucyjnym, do którego omawiany przepis jest skierowany wprost.

Jak wskazano w postanowieniu z dnia 17 maja 2007 r., III CZP 44/07, komornik, ze względu na treść art. 804 k.p.c., nie może badać daty powstania zobowiązania stwierdzonego tytułem wykonawczym. Tymczasem w każdym wypadku objęcia wnioskiem egzekucyjnym tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko dłużnikowi pozostającemu w związku małżeńskim konieczne jest ustalenie, czy zakres egzekucji wyznacza art. 776[1] k.p.c. wprowadzony ustawą nowelizującą. Ten problem można jednak rozwiązać na gruncie obowiązujących przepisów w sposób niewymagający wprowadzania pojęcia roszczenia egzekucyjnego oraz z zachowaniem wewnętrznej logiki unormowania zawartego w art. 5 ustawy nowelizującej.

Ponieważ w postępowaniu egzekucyjnym przed komornikiem chwila powstania zobowiązania nie może być badana z braku praktycznych instrumentów do oceny tej okoliczności, należy przyjąć, że jeżeli tytuł egzekucyjny powstał już po wejściu w życie ustawy nowelizującej, a tym samym może opiewać na powstałe po tej chwili zobowiązanie, przy czym z treści tytułu nie wynika wniosek przeciwny, komornik powinien prowadzić egzekucję według nowych przepisów, w szczególności z zastosowaniem art. 776[1] k.p.c. Jeżeli na tej podstawie doszłoby do zajęcia składników majątku wspólnego wymienionych w art. 776[1] k.p.c., a małżonek dłużnika uważałby, że do tytułu wykonawczego będącego podstawą egzekucji art. 776[1] k.p.c. nie ma zastosowania, ponieważ tytuł dotyczy „roszczenia" powstałego przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, mógłby domagać się zwolnienia zajętych przedmiotów od egzekucji (art. 841 k.p.c.).

W konsekwencji za chwilę decydującą o stosowaniu w postępowaniu klauzulowym i postępowaniu egzekucyjnym przepisów wprowadzonych ustawą nowelizującą należy uznać dzień powstania roszczenia rozumianego jako roszczenie materialnoprawne. Takie rozwiązanie, poza zapewnieniem synchronizacji pomiędzy materialnoprawnymi zasadami odpowiedzialności utrzymanymi w mocy przez art. 5 ust. 5 ustawy nowelizującej i przepisami procesowymi, zapewnia ochronę praw nabytych przez wierzyciela, jak bowiem wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 10 kwietnia 2006 r., SK 30/04 (OTK-A Zb.Urz. 2006, nr 4, poz. 42), zasada zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa nakazuje ustawodawcy należyte zabezpieczenie „interesów w toku”, a zwłaszcza należytą realizację uprawnień nabytych na podstawie poprzednich przepisów.

Uchwała SN z dnia 17 września 2008 r., III CZP 77/08

Standard: 17274 (pełna treść orzeczenia)