Status majątku wspólnego małżonków po ustaniu wspólności, transformacja współwłasności łącznej w udziałową

Zgodnie z art. 46 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej k.r.o.) w sprawach nieunormowanych w tym kodeksie, od chwili ustania wspólności ustawowej do majątku, który był nią objęty, jak również do podziału tego majątku, stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku. Potwierdza to również art. 567 § 3 k.p.c., zgodnie z którym do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku.

Oznacza to, że majątek objęty wspólnością majątkową małżeńską przekształca się z chwilą jej ustania we współwłasność w częściach ułamkowych. Wniosek taki wynika z art. 1035 k.c., zgodnie z którym do wspólnego majątku spadkowego stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych

Postanowienie SN z dnia 12 stycznia 2018 r., II CSK 220/17

Standard: 64049 (pełna treść orzeczenia)

Z chwilą ustania wspólności majątkowej małżeńskiej współwłasność łączna przekształca się we współwłasność ułamkową, do której stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego (art. 46 k.r.o. w zw. z art. 1035 k.c.), natomiast przedmioty i prawa majątkowe nabywane przez małżonków po tym zdarzeniu prawnym nie podlegają już reżimowi wspólności majątkowej małżeńskiej, co oznacza, że zwiększają majątki osobiste małżonków.

W określonych przypadkach może dojść do powstania, po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej stosunku współuprawnienia małżonków (byłych małżonków) w częściach ułamkowych (np. gdy ekspektatywa określonego prawa majątkowego powstała w czasie trwania wspólności małżeńskiej, natomiast prawo finalne powstałe na bazie tej ekspektatywy zostało zrealizowane już po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 1970 r., I CR 444/69).

Po ustaniu wspólności majątkowej małżonkowie mają co do zasady równe udziały w majątku podlegającym podziałowi (art. 43 § 1 k.r.o.). Zatem rozporządzenie przedmiotem, który stanowi składnik majątku wspólnego do swej ważności wymaga zgody drugiego małżonka (art. 46 k.r.o. w zw. z art. 1035 k.c. i 199 k.c.).

Wyrok SN z dnia 5 października 2016 r., III CSK 382/15

Standard: 11988 (pełna treść orzeczenia)

 W przepisach o wspólności majątkowej małżeńskiej i jej ustaniu ustawodawca przyjmuje, że status majątku wspólnego małżonków po ustaniu wspólności ma być oceniany z odwołaniem się do zasad ustalonych dla majątku spadkowego, który do chwili jego podziału traktowany jest w szczególny sposób. Na majątek ten składa się kompleks praw tworzących odrębną masę majątkową, a spadkobiercom przysługuje, oprócz praw do poszczególnych składników majątku spadkowego, samodzielne prawo podmiotowe w postaci udziału w masie spadkowej, które może być przedmiotem obrotu prawnego (art. 1051 k.c.). Współspadkobierca jest ograniczony w dysponowaniu udziałami w przedmiotach należących do spadku i może nimi rozporządzać tylko za zgodą pozostałych spadkobierców, a w razie braku zgody któregoś z nich rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku (art. 1036 k.c.). W niektórych wypowiedziach podkreśla się, że ustawodawca traktuje wspólność spadku jako stan przejściowy, ale trzeba zauważyć, iż ustawodawca nie nałożył na spadkobierców obowiązku działu spadku i nie wyznaczył terminu, w którym ma do niego dojść.

Po ustaniu wspólności majątkowej udziały małżonków w majątku wspólnym są co do zasady określone jako równe, jednak z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku, przy czym ocena ta powinna uwzględniać także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym (por. art. 43 § 1-3 k.r.o.).

W uchwale z dnia 28 lipca 1993 r., III CZP 95/93 Sąd Najwyższy stwierdził, że współwłasność w częściach ułamkowych powstała po ustaniu wspólności ustawowej ma charakter zbliżony do współwłasności majątku spadkowego w rozumieniu art. 1035 k.c., do której przepisy o współwłasności stosuje się tylko odpowiednio. Konieczność odpowiedniego, a nie integralnego stosowania przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych do przedmiotów majątkowych, które były objęte małżeńską wspólnością ustawową, wynika ze specyfiki tej wspólności, a reżim prawny przedmiotów, które były objęte wspólnością ustawową, określa także art. 1036 k.c. Cel wspólności ustawowej przemawia za udzieleniem małżonkowi nie mniejszej ochrony od przewidzianej dla spadkobiercy.

W postanowieniu z dnia 1 kwietnia 1998 r., I CKU 121/97, ze względu na odesłanie w art. 42 k.r.o. (obecnie art. 46 k.r.o.) do uzupełniającego stosowania do majątku, który był objęty wspólnością ustawową przepisów o wspólności majątku spadkowego i dziale spadku, Sąd Najwyższy wyłączył możliwość przyjęcia, że istniejący między małżonkami stosunek współwłasności łącznej, zmienia się z chwilą ustania wspólności ustawowej we współwłasność ułamkową. Podkreślił, że w skład majątku wspólnego wchodzą też prawa, do których nie można bezpośrednio stosować przepisów o współwłasności, i stwierdził, iż między małżonkami po ustaniu wspólności ustawowej istnieje szczególny rodzaj wspólnoty, do której - z pewnymi ograniczeniami - stosuje się przepisy o współwłasności ułamkowej. Wspólnoty tej jednak nie można zakwalifikować jako współwłasności ułamkowej, gdyż ma ona cechy, które nie mieszczą się w ramach tej współwłasności.

W uzasadnieniu wyroku z dnia 24 listopada 2010 r., II CSK 274/10 Sąd Najwyższy stwierdził natomiast, że zaspokojenie wierzyciela z przedmiotu należącego do masy powstającej po zniesieniu wspólności ustawowej, do której stosuje się przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z uwzględnieniem przepisów o dziale spadku, podlega ograniczeniom (por. art. 912 k.p.c.). Podobne stanowisko zajmują niektórzy przedstawiciele nauki, objaśniając je koniecznością oceny statusu majątku wspólnego małżonków po ustaniu między nimi wspólności ustawowej z uwzględnieniem przepisów o współwłasności majątku spadkowego. Przyjmują, że egzekucji z udziału we współwłasności nie można prowadzić do chwili ustalenia w sposób pewny jego wysokości, co w przypadku spadku i majątku wspólnego następuje dopiero z chwilą jego podziału.

Odmienny pogląd jest oparty na założeniu, że majątek spadkowy stanowi masę majątkową pozostającą we współwłasności w częściach ułamkowych spadkobierców. Nie podlega ona samodzielnej reglamentacji prawnej, a z art. 1036 k.c. wynika wyraźnie, że współspadkobiercom, poza ogólnym prawem do spadku, przysługują także konkretne udziały w poszczególnych składnikach majątku spadkowego. Przewidziane w art. 1036 k.c. ograniczenie w możliwości rozporządzania tymi udziałami oraz odmienności związane z przeprowadzaniem działu spadku są odstępstwami od ogólnego statusu majątku objętego współwłasnością w częściach ułamkowych.

Przepisy o wspólności ustawowej małżeńskiej określają status tej masy majątkowej i jej składników zarówno w okresie jej trwania, jak i w związku z jej ustaniem. Z chwilą ustania wspólności ustawowej małżeńskiej wygasa ustalone w art. 42 k.r.o. na czas jej trwania wyłączenie możliwości zaspokojenia się wierzyciela jednego z małżonków z udziału, który w razie ustania wspólności przypadnie temu małżonkowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku, natomiast w art. 43 § 1 k.r.o. ustawodawca stanowczo określił wysokość udziału każdego z małżonków w majątku wspólnym, dającego się oznaczyć już z chwilą ustania wspólności i odnoszącego się do każdego przedmiotu wchodzącego w skład tej masy majątkowej. Odmienne określenie ich wysokości konstytutywnym orzeczeniem sądu zależy od tego, czy uprawniony małżonek wystąpi z żądaniem przewidzianym w art. 43 § 2 k.r.o.; zgłoszenie tego żądania nie jest ani obowiązkowe, ani obwarowane żadnym terminem.

Na koncepcji, że ustanie wspólności małżeńskiej prowadzi do zmiany sytuacji prawnej przedmiotów objętych bezudziałową wspólnością majątkową, w wyniku której stają się one współwłasnością małżonków w częściach ułamkowych, opiera się pogląd, że prawomocny wyrok orzekający rozwód może być podstawą wpisu w księdze wieczystej współwłasności w częściach ułamkowych na rzecz byłych małżonków (uchwała SN z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 16/01, oraz wyroki SN z dnia 8 czerwca 2005 r., I CK 701/04 i z dnia 21 lutego 2013 r., I CSK 586/12) oraz stanowisko, że wierzytelność powstała po zniesieniu wspólności ustawowej obciążająca tylko jednego z małżonków może stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej na udziale dłużnika w prawie użytkowania wieczystego (por. uchwała SN z dnia 6 września 1996 r., III CZP 97/96).

Uchwała SN z dnia 17 kwietnia 2015 r., III CZP 9/15

Standard: 48098 (pełna treść orzeczenia)