Powołanie biegłych; opinia biegłych (art. 11 u.p.w.o.z.p.)

Z art. 14 ust. 1 wynika, że opinia podlega uwzględnieniu w ramach oceny całokształtu okoliczności sprawy, a ograniczenie się przez sąd przy wyborze właściwego środka prewencyjnego do prostej akceptacji konkluzji wynikającej z opinii biegłych jest niedopuszczalne.

Sąd Najwyższy wielokrotnie już wskazywał, że kwalifikacja prawna faktów ustalonych za pomocą wiadomości specjalnych zaczerpniętych z opinii biegłego należy do sądu, który nie może poprzestać na sformułowaniach zawartych w opinii, chociażby nawiązywały one bezpośrednio do zwrotów użytych w ustawie (por. np. wyroki SN z dnia 3 lutego 2010 r., II PK 192/09, z dnia 24 września 2014 r., III UK 196/13, i z dnia 10 stycznia 2015 r., V CSK 254/14).

Postanowienie SN z dnia 14 listopada 2019 r., IV CSK 131/19

Standard: 45035 (pełna treść orzeczenia)

W świetle art. 11 ustawy z dnia 22 listopada 2013 r., w sytuacji, gdy osoba, o której mowa w tym przepisie cierpi na zaburzenia osobowości oraz na zaburzenia preferencji seksualnych konieczne jest powołanie przez sąd czterech odrębnych, niezależnych od siebie, samodzielnych biegłych sądowych: dwóch biegłych lekarzy psychiatrów, jednego biegłego psychologa i jednego biegłego lekarza seksuologa i to także wtedy, gdy jeden z biegłych jest specjalistą i biegłym sądowym w kilku tych dziedzinach.

Już samo brzmienie i redakcja przepisu art. 11 ustawy z dnia 22 listopada 2016 r., w którym enumeratywnie wymieniono w odpowiedniej kolejności, w zależności od wystąpienia określonych zaburzeń, biegłych, jakich obowiązany jest powołać sąd w celu ustalenia okoliczności wskazanych w przepisie, prowadzi do wniosku, że w sytuacji, gdy osoba, której wniosek dotyczy ma zaburzenia osobowości i zaburzenia preferencji seksualnych, konieczne jest powołanie czterech odrębnych biegłych o określonych w przepisie specjalnościach.

Redakcja przepisu wskazuje, że w każdej sytuacji, gdy konieczne jest ustalenie, czy osoba, której dotyczy wniosek, wykazuje zaburzenia, o których mowa w art. 1 pkt.3, niezbędne jest powołanie dwóch biegłych lekarzy psychiatrów. Jeżeli jednak osoba objęta wnioskiem wykazuje zaburzenia osobowości, konieczne jest "ponadto"- a więc niezależnie od dwóch biegłych lekarzy psychiatrów - powołanie biegłego psychologa, a gdy wykazuje także zaburzenia preferencji seksualnych, niezbędne jest "ponadto"- a więc niezależnie od dwóch biegłych lekarzy psychiatrów i biegłego psychologa - powołanie także biegłego lekarza seksuologa.

Użyta w przepisie dwukrotnie partykuła "ponadto" oznacza: "prócz tego", "poza tym", "niezależnie od tego", w nawiązaniu do poprzedniego kontekstu i wprowadza nową, dodatkową informację na omawiany temat. Wskazuje zatem, że oprócz dwóch biegłych lekarzy psychiatrów, których sąd obowiązany jest powołać zawsze w sytuacji określonej w przepisie, obowiązany jest powołać także dodatkowo biegłego psychologa i niezależnie od tego także biegłego lekarza seksuologa, gdy zajdą szczególne okoliczności, w postaci zaburzenia osobowości i zaburzenia preferencji seksualnych osoby objętej wnioskiem.

Wbrew stanowisku Sądów obu instancji należy przyjąć, że taka redakcja przepisu oznacza konieczność powołania czterech odrębnych, niezależnych od siebie biegłych wskazanych specjalności: dwóch biegłych lekarzy psychiatrów i odrębnego od nich biegłego lekarza seksuologa oraz odrębnego od pozostałych biegłych biegłego psychologa. W przepisie tym bowiem użyto pojęcia "biegły psychiatra", "biegły psycholog", "biegły seksuolog" w znaczeniu podmiotowym, odwołując się do osoby biegłego i jego specjalności.

Przemawia za tym także wykładnia funkcjonalna. Celem wprowadzenia zawartego w art. 11 ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. wymagania zbadania osoby objętej wnioskiem przez określonych biegłych jest poddanie tej osoby wszechstronnemu, obiektywnemu i bezstronnemu badaniu oraz ocenie przez możliwie dużą liczbę samodzielnych i niezależnych biegłych, nie wpływających na siebie nawzajem, którzy po wymianie poglądów i po dyskusji będą w stanie wydać wspólną, kompleksową opinię.

Wymaganie większej liczby odrębnych, niezależnych od siebie biegłych podyktowane jest charakterem i specyfiką badań oraz ocen psychiatrycznych, psychologicznych i seksuologicznych, a przede wszystkim istotnie ograniczoną możliwością obiektywnego ich sprawdzenia przy pomocy badań empirycznych, a tym samym większą niż w innych dziedzinach możliwością popełnienia błędu, którego łatwiej uniknąć gdy badania wykonuje kilka niezależnych od siebie osób.

Potrzeba i możliwość wzajemnej kontroli większej liczby niezależnych biegłych w procesie dochodzenia do wniosków opinii zmniejsza ryzyko błędów i uzasadnia konieczność istnienia kilku samodzielnych i odrębnych zdań specjalistów o podobnych kwalifikacjach. Trafnie podnosi skarżący, że przy przyjęciu odmiennego stanowiska, zajętego przez Sądy obu instancji, możliwe byłoby wydanie opinii na podstawie art. 11 ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. jedynie przez dwóch biegłych, gdyby np. jeden z biegłych psychiatrów był także biegłym psychologiem a drugi także biegłym seksuologiem lub gdyby jeden z biegłych psychiatrów był także biegłym psychologiem i biegłym seksuologiem. W takiej sytuacji niezależność każdej z tych opinii mogłaby być iluzoryczna, a możliwość popełnienia błędu większa niż w sytuacji wydania opinii przez czterech niezależnych od siebie biegłych.

Biorąc pod uwagę, że na gruncie ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. opinia biegłych jest jednym z najważniejszych dowodów a wnioski w niej zawarte mogą prowadzić do podjęcia przez sąd decyzji o zastosowaniu środka zapobiegawczego przewidzianego w art. 14 ust. 3 tej ustawy, przepis art. 11 ustawy powinien być wykładany ściśle i w sposób pozwalający ograniczyć do minimum możliwość popełnienia przez biegłych błędu. Dolegliwość środka odosobnienia przewidzianego w tym przepisie, ograniczającego w bardzo istotny sposób wolność i prawa jednostki sprawia, że przepisy ustawy należy wykładać z uwzględnieniem konstytucyjnej zasady poszanowania wolności oraz innych praw człowieka i obywatela (art. 30, art. 31, art. 41 ust. 1 Konstytucji RP). Należy je zatem wykładać w sposób gwarantujący najbardziej rzetelne, wszechstronne i obiektywne sądowe postępowanie dowodowe mogące prowadzić do zastosowania tego środka, w tym wydanie opinii przez taką liczbę odrębnych, niezależnych od siebie biegłych lekarzy psychiatrów, biegłego psychologa i biegłego seksuologa, by ryzyko popełnienia błędu przy ocenie stanu zdrowia i prawdopodobieństwa popełnienia określonych przestępstw przez osoby objęte wnioskiem było jak najmniejsze.

Za taką wykładnią przemawia również szeroko rozumiana wykładnia systemowa. Wbrew odmiennemu stanowisku Sądu Apelacyjnego, dla wykładni art. 11 ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. ma znaczenie utrwalona w literaturze i orzecznictwie wykładnia art. 202 k.p.k., mającego podobną treść i służącego podobnym celom. Przepis ten stanowi w § 1, że w celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego sąd powołuje co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów, natomiast w §3 wskazuje, iż do udziału w wydaniu opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego, w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych, sąd powołuje biegłego lekarza seksuologa. Zgodnie z § 4 tego przepisu biegli nie mogą pozostawać ze sobą w związku małżeńskim ani w innym stosunku, który mógłby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do ich samodzielności.

W literaturze i orzecznictwie przyjmuje się na tle powyższych uregulowań, że każdy biegły musi być samodzielny i mieć nieskrępowaną, niezależną od drugiego biegłego możliwość opiniowania (porównaj między innymi postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 1973 r., III KZ 234/72 i wyrok z dnia 4 czerwca 2009 r. II KK 84/09). Jak stwierdza się w literaturze, takie ujęcie przepisu wskazuje na konieczność przyjęcia, że nawet w sytuacji, gdyby biegły miał dwie specjalizacje: jedną z psychiatrii, a drugą z seksuologii, niezbędne jest powołanie innego biegłego specjalisty z zakresu seksuologii. Pozwoli to zachować równość między wszystkimi biegłymi i wykluczy możliwość sugerowania się biegłego przy wydawaniu opinii z zakresu seksuologii, swoją opinią już wydaną w sprawie z zakresu psychiatrii.

Postanowienie SN z dnia 11 stycznia 2017 r., IV CSK 792/15

Standard: 11901 (pełna treść orzeczenia)