Zasady zwrotu kosztów w postępowaniu egzekucyjnym pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem

Zgodnie z art. art. 770 k.p.c. dłużnik zwraca wierzycielowi koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji. Koszty ściąga się wraz z egzekwowanym roszczeniem. Koszty egzekucji ustala komornik, jeżeli przeprowadzenie egzekucji należy do niego.

Zasada wyrażona w zdaniu pierwszym tego przepisu powinna być odnoszona do zdania drugiego i trzeciego.

Dłużnik powinien zwrócić wierzycielowi koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji, które organ egzekucyjny ściąga wraz z egzekwowanym roszczeniem. Po drugie, ostateczna wysokość kosztów egzekucyjnych w stosunku pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem zostanie ustalona i rozliczona przez organ egzekucyjny, po zakończeniu egzekucji.

Oznacza to, iż organ egzekucyjny egzekwując roszczenie objęte tytułem wykonawczym ściąga od dłużnika poniesione przez wierzyciela ze względu na dany etap postępowania związane z tym koszty, przy czym muszą to być koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji.

Stosownie do art. 1025 § 1 pkt 1 k.p.c., koszty egzekucyjne podlegają zaspokojeniu w kategorii pierwszej (zob. też uchwała Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 2006 r. III CZP 48/06, OSNC 2007, nr 5, poz. 70). Jakkolwiek art. 770 k.p.c. normuje samodzielnie zasady zwrotu kosztów postępowania egzekucyjnego, to jednak w zakresie w nim nieuregulowanym mają odpowiednie zastosowanie przepisy o kosztach procesu (art. 13 § 2 k.p.c.), w tym art. 109 § 1 zd. 2 k.p.c., zgodnie z którym o kosztach należnych stronie działającej bez adwokata, radcy prawnego, organ egzekucyjny rozstrzyga z urzędu.

W uzasadnieniu do uchwały z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 37/11 (OSNC 2012, nr 3, poz. 32), Sąd Najwyższy wskazał, że koszty egzekucji określone przez komornika w zawiadomieniu o wszczęciu egzekucji podlegają ściągnięciu wraz z egzekwowanym roszczeniem. Ściągnięcie jest czynnością faktyczną, nie wymagającą wydania odrębnego postanowienia przez komornika, której zakres wyznaczony jest w przepisach oznaczających wysokość opłat egzekucyjnych, zaliczek czy opłat za czynności profesjonalnych pełnomocników.

Zagadnienie zwrotu kosztów w postępowaniu egzekucyjnym pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem, a jedynie w zakresie w nim nieunormowanym mogą mieć odpowiednio zastosowanie przepisy obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu. Z reguły nie ma zastosowania przepis art. 100 k.p.c., tj. stosunkowe rozdzielenie kosztów postępowania egzekucyjnego w proporcji, w jakiej zostały one wyegzekwowane, bowiem wierzyciel nie może ponosić ujemnych konsekwencji wynikających z sytuacji majątkowej dłużnika, która pozwala jedynie na częściowe zaspokojenie egzekwowanej wierzytelności. Nie dotyczy to przypadku, gdy dłużnik wykaże, iż dobrowolnie spełnił w całości lub w części egzekwowane przez wierzyciela świadczenia jeszcze przed wszczęciem egzekucji. Wówczas, jeśli dłużnik dobrowolnie spełnił świadczenie w całości, to nie może być mowy o celowej egzekucji w rozumieniu art. 770 zd. 1 k.p.c., zaś jeśli nastąpiło dobrowolne spełnienie egzekwowanego świadczenia w części, możliwe jest odpowiednie zastosowanie art. 100 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., a w konsekwencji proporcjonalne rozdzielenie kosztów egzekucyjnych (por. też uzasadnienie uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 1986 r., III CZP 40/86, OSNCP 1987, nr 5-6, poz. 71; uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 września 1987 r., III CRN 233/87, OSNCP 1989, nr 10, poz. 161; uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2004 r., III CZP 16/04, OSNC 2005, nr 6, poz. 103; uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 1 czerwca 2007 r., III CZP 37/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 74).

Rozstrzygnięcie w przedmiocie wszelkich kosztów egzekucyjnych, obejmujących także koszty czynności egzekucyjnych związanych z innymi sposobami egzekucji może zapaść dopiero po zakończeniu postępowania egzekucyjnego. Wówczas organ egzekucyjny wyda postanowienie, w którym kompleksowo ustali wysokość kosztów postępowania egzekucyjnego i podmiot zobowiązany do ich pokrycia, stosownie do reguły wyrażonej w art. 770 zd. 1 k.p.c., a także określi, w jakim zakresie zostały one poniesione przez wierzyciela, bądź wyegzekwowane od dłużnika oraz orzeknie o tym, w jakiej części dłużnik jest zobowiązany zwrócić wierzycielowi koszty celowej egzekucji, dotychczas nieściągnięte wraz z egzekwowanym roszczeniem (art. 770 zd. 3 k.p.c.; por. też uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2013 r., III CZP 1/13, OSNC 2013, nr 12, poz. 136).

Uchwała SN z dnia 13 stycznia 2017 r., III CZP 88/16

Standard: 11896 (pełna treść orzeczenia)

Koszty wynagrodzenia pełnomocnika lub należności strony działającej bez pełnomocnika stanowią, obok opłaty egzekucyjnej i zaliczek na pokrycie wydatków (art. 39 i 40 u.k.s.e.), jeden ze składników kosztów postępowania egzekucyjnego, do których odnosi się art. 770 k.p.c. Przepis ten ustanawia podstawowe zasady ponoszenia kosztów w postępowaniu egzekucyjnym - zasadę odpowiedzialności dłużnika za koszty postępowania, zasadę zwrotu wierzycielowi kosztów niezbędnych do celowego przeprowadzenia egzekucji oraz zasadę unifikacji kosztów (polegającą na ściągnięciu kosztów wraz z egzekwowanym roszczeniem).

Obowiązki finansowe uczestników postępowania egzekucyjnego precyzują również przepisy rozdziałów 6 i 7 u.k.s.e. Zgodnie z art. 770 k.p.c., koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji ściąga się wraz z egzekwowanym roszczeniem. Koszt egzekucji ustala postanowieniem komornik, jeśli do niego należy przeprowadzenie egzekucji.

Postanowienie komornika podlega wykonaniu po uprawomocnieniu się bez potrzeby zaopatrywania go w klauzulę wykonalności. Zróżnicowanie terminologiczne nie jest przypadkowe. W uchwale z dnia z dnia 13 lipca 2011 r, (III CZP 37/11, OSNC 2012, nr 3, poz. 32) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że koszty egzekucji wskazane przez komornika w zawiadomieniu o wszczęciu egzekucji podlegają ściągnięciu wraz z dochodzonym roszczeniem. Ściągnięcie jest czynnością faktyczną, nie wymagającą wydania odrębnego postanowienia przez komornika, której zakres wyznaczony jest w przepisach oznaczających wysokość opłat egzekucyjnych, zaliczek czy opłat za czynności profesjonalnych pełnomocników.

Przepisy konkretyzują wypadki, w których konieczne jest wydanie postanowienia wzywającego wierzyciela lub dłużnika do uiszczenia określonych kosztów egzekucyjnych. Postanowienia te, po uprawomocnieniu się, podlegają wykonaniu w drodze egzekucji bez zaopatrywania w klauzulę wykonalności. W innych wypadkach do ściągnięcia opłat egzekucyjnych postanowienie komornika nie jest potrzebne. Ostateczne rozliczenie kosztu egzekucji następuje w postanowieniu przewidzianym w art. 770 k.p.c., w końcowej fazie egzekucji, kiedy możliwe jest całościowe rozliczenie, w tym ocena nakładu pracy pełnomocnika, którego koszty wchodzą w skład kosztu egzekucji.

Na tym etapie dopiero jest możliwe prawidłowe oznaczenie stawki wynagrodzenia, wiadomo bowiem, jaki sposób egzekucji został skutecznie wdrożony i jakich nakładów pracy pełnomocnika wymagało postępowanie.

Zasada ponoszenia przez dłużnika kosztów celowych wiąże się z założeniem, że egzekucja powinna być efektywna, to znaczy przeprowadzona w sposób zapewniający najpełniejsze zaspokojenie roszczenia wierzyciela.

Po zmianie art. 49 u.k.s.e., dokonanej ustawą z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 112, poz. 769) w art. 49 ust. 4 u.k.s.e. przyznano komornikowi uprawnienie do obciążenia wierzyciela obowiązkiem uiszczenia opłaty egzekucyjnej w wypadku, kiedy wszczęcie postępowania egzekucyjnego było niecelowe. Spójność podstawy obciążenia wierzyciela opłatą i granicy obowiązku ponoszenia przez dłużnika kosztów egzekucji, którym w świetle art. 770 k.p.c. są koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji, uprawnia do wniosku, że obecnie komornik upoważniony jest do oceny celowości prowadzenia egzekucji i niezbędności jej kosztów także na podstawie art. 770 k.p.c.

Rozdzielenie uprawnień między komornika i sąd prowadziłoby - w wypadku stosowania przez komornika art. 49 ust. 4 u.k.s.e. - do konieczności przyjmowania przez niego sprzecznych wewnętrznie zasad rozdziału opłat (wierzyciel) i pozostałych kosztów (dłużnik). Ocena celowości prowadzenia egzekucji z oczywistych przyczyn nie jest możliwa w momencie jej wszczynania, a ponieważ skutkiem stwierdzenia niecelowego jej prowadzenia jest obarczenie wierzyciela kosztami postępowania egzekucyjnego – wydane przy pierwszej czynności postanowienie o obciążeniu dłużnika kosztami pełnomocnika wierzyciela może się okazać później błędne. Jednocześnie na tym etapie postępowania trudno będzie dłużnikowi zwalczać zasadność obciążenia go kosztami. W postanowieniu wydanym na podstawie art. 770 k.p.c. powinny zostać uwzględnione koszty egzekucji poniesione przez wierzyciela i komornika, ustalić też w nim należy w jakim zakresie koszty te zostały ściągnięte od dłużnika, a także którą ze stron koszty te obciążają przy zastosowaniu kryterium celowości wszczęcia i przeprowadzenia egzekucji, a także przy odpowiednim zastosowaniu art. 98 k.p.c. - 110 k.p.c. w zw. z 13 § 2 k.p.c.

Ocena następuje według stanu istniejącego w chwili ukończenia postępowania (art. 816 k.p.c.) lub jego umorzenia. Wydane postanowienie zastępuje, przy odpowiednim zastosowaniu art. 359 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., postanowienia częściowe, o ile były wydane na poszczególnych etapach egzekucji.

Zasada unifikacji kosztów postępowania egzekucyjnego, a także akcesoryjny charakter tych kosztów w stosunku do zasadniczego przedmiotu postępowania, jakim jest wykonanie tytułu wykonawczego powoduje, że zaspokojenie kosztów egzekucji w innym postępowaniu egzekucyjnym, niż to, w którym powstały podlega ograniczeniom.

Nie budzi zastrzeżeń prawo egzekwowania kosztów bezskutecznej egzekucji w ponownym postępowaniu wszczętym na podstawie tego samego tytułu wykonawczego; dopuszcza się także możliwość wszczęcia egzekucji obejmującej wyłącznie koszty takiego postępowania, jeżeli dłużnik dobrowolnie spłacił zadłużenie poza kosztami egzekucji. Koszty egzekucji ustalone postanowieniem przewidzianym w art. 770 i art. 770[1] k.p.c. wlicza się wówczas na podstawie art. 46 ust. 1 i 2 u.k.s.e. do wartości egzekwowanego świadczenia, stanowiącej podstawę ustalenia opłaty egzekucyjnej, nadal jednak korzystają one z uprzywilejowanej kolejności zaspokojenia (art. 1025 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Prawomocne postanowienie w przedmiocie kosztów egzekucji jest wiążącym tytułem wykonawczym (art. 770[1] k.p.c. w zw. z art. 776 k.p.c.), a kontrolę jego zasadności przez komornika, w wypadku, gdy na jego podstawie wszczynane jest postępowanie egzekucyjne, wyłącza art. 804 k.p.c.

W razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela komornik również wydaje przewidziane w art. 770 k.p.c. postanowienie o ustaleniu kosztów egzekucji i oznacza w nim podmiot obciążony tymi kosztami. Podniesiony problem prawny dotyczy jednak losów postanowienia o kosztach zastępstwa prawnego wierzyciela wydanego nieprawidłowo na wstępnym etapie postępowania w wypadku, kiedy koszty te nie zostały ściągnięte i nie zostały też ujęte w postanowieniu ostatecznie rozliczającym koszt egzekucji.

Uchwała SN z dnia 8 marca 2013 r., III CZP 1/13

Standard: 22196 (pełna treść orzeczenia)