Charakterystyka rozstrzygnięć o wspólnym mieszkaniu (art. 58 § 2 k.r.o.)

Wnioski, przewidziane w art. 58 § 2, zdanie drugie i trzecie k.r.o., są żądaniami procesowymi stron, wymagającymi rozstrzygnięcia pozytywnego albo negatywnego. Tego ich charakteru nie zmienia okoliczność, że mogą one pochodzić zarówno od powoda, jak i od pozwanego, a w konsekwencji, że mogą one być zgłoszone nie tylko w pozwie, lecz także w innym piśmie procesowym bądź ustnie do protokołu (por. art. 125-126 k.p.c. oraz odpowiednio art. 193 § 3 k.p.c.) i że ich zgłoszenie przez pozwanego nie wymaga powództwa wzajemnego. Zgodnie z zasadą dyspozycyjności wnioski te mogą być cofnięte przy odpowiednim zastosowaniu art. 203 k.p.c.

Zamieszczenie w sentencji wyroku wzmianki o nieorzekaniu o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania (por. wyżej teza III pkt 2) stwarza możliwość zaskarżenia tego negatywnego rozstrzygnięcia bez potrzeby ubiegania się o uzupełnienie wyroku w trybie art. 351 § 1 k.p.c.

Rozstrzygnięcia o eksmisji ze wspólnego mieszkania jednego z małżonków (art. 58 § 2, zdanie drugie k.r.o.) oraz o podziale wspólnego mieszkania i o przyznaniu takiego mieszkania jednemu z małżonków (art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o.) nie są konieczną częścią wyroku rozwodowego, zależą bowiem od wniosku jednego albo obojga małżonków, w konsekwencji więc mogą, ale nie muszą być przedmiotem rozstrzygnięć przez sąd orzekający o rozwodzie.

Inaczej jest wprawdzie co do rozstrzygnięcia o sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania przez czas zamieszkiwania w nim rozwiedzionych małżonków, rozstrzygnięcie to bowiem jest obligatoryjne i następuje z urzędu. I tu jednak brak jest między tym rozstrzygnięciem a orzeczeniem rozwodu tak ścisłego związku, jaki zachodzi między orzeczeniem rozwodu a rozstrzygnięciem o władzy rodzicielskiej oraz o ponoszeniu kosztów utrzymania i wychowania małoletnich dzieci, skoro orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez rozwiedzionych małżonków w zasadzie wchodzi w rachubę wtedy, gdy nie doszło do orzeczenia w myśl wniosków stron z art. 58 § 2, zdanie drugie i trzecie, lub § 3 k.r.o. i skoro w pewnych sytuacjach faktycznych (por. wyżej tezę III) sąd może zaniechać orzekania o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania.

Zamieszczone z urzędu w wyroku rozwodowym orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o.) jest objęte ogólnym wpisem od sprawy o rozwód, nie podlega zatem odrębnej opłacie. Natomiast zaskarżenie tylko takiego rozstrzygnięcia pociąga za sobą konieczność uiszczenia wpisu w najniższej przewidzianej w rozporządzeniu wysokości, skoro nie ma w nim przepisu bardziej adekwatnego do tego rodzaju rozstrzygnięcia.

Inne rozstrzygnięcia przewidziane w art. 58 § 2 i § 3 k.r.o. jako uzależnione od wniosku jednej lub obu stron nie są objęte wpisem od sprawy o rozwód, podlegają więc odrębnym wpisom właściwym według ich natury prawnej.

Wprawdzie sąd nie podejmie żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata, zasady tej nie można odnieść do wniosków przewidzianych w art. 58 § 2 i § 3 k.r.o. ze względu na daleko idące odmienności tych wniosków w porównaniu z wszelkimi innymi żądaniami zgłaszanymi w pismach, o których mowa w ustawie o kosztach sądowych. Wspomniane więc wnioski mogą być zgłaszane nie tylko w pozwie, lecz w toku całego postępowania, i to zarówno przez powoda, jak i pozwanego. Ponadto, co ważniejsze, wnioski te mają charakter warunkowy w tym sensie, że podlegają rozpoznaniu i ewentualnie uwzględnieniu tylko w razie uwzględnienia powództwa, upadają natomiast automatycznie w wypadku oddalenia powództwa o rozwód. Pobieranie więc opłaty od wniosku, co do którego nie jest pewne, czy będzie rozpoznany, nie znajduje uzasadnienia. O pobraniu stosowanego wpisu orzeka sąd w wyroku rozwodowym w razie rozstrzygnięcia wniosku co do istoty (merytorycznie), tj. zarówno przez uwzględnienie, jak i przez oddalenie wniosku (np. w przedmiocie orzeczenia eksmisji). Te same reguły co do wysokości wpisu obowiązują w razie zaskarżenia wyroku rozwodowego tylko w części rozstrzygającej o wniosku. Natomiast w razie zaskarżenia całego wyroku należy pobrać jeden wpis określony w treści wyroku od powództwa o rozwód.

Nie należy natomiast orzekać o wpisie od wniosku o podział majątku wspólnego w wypadku pozostawienia go bez rozpoznania z tej przyczyny, że przeprowadzenie podziału spowodowałoby nadmierną zwłokę postępowania, wtedy bowiem nie ma rozstrzygnięcia co do istoty sprawy.

Wszelkie rozstrzygnięcia przewidziane w art. 58 § 2 k.r.o. (podobnie jak i przewidziane w § 3 tego artykułu) stają się skuteczne najwcześniej z chwilą uprawomocnienia się wyroku w jego podstawowej części orzekającej rozwód, mogą być bowiem wydane tylko na wypadek orzeczenia rozwodu. Rozstrzygnięcia te nie mogą się więc uprawomocnić ani ulec wykonaniu przed uprawomocnieniem się podstawowej części wyroku orzekającej rozwód. W konsekwencji, rozstrzygnięcia te podlegają wykonaniu z momentem uprawomocnienia się wyroku rozwodowego, a jeżeli wyrok w części orzekającej rozwód uprawomocnił się wcześniej niż rozstrzygnięcie o wspólnym mieszkaniu stron - z chwilą uprawomocnienia się tego rozstrzygnięcia. Dlatego też z reguły odpada potrzeba określania terminu wykonania, chyba że w postępowaniu poprzedzającym rozstrzygnięcie wydane na zgodny wniosek stron żądały one zamieszczenia oznaczonego przez nie terminu wykonania, albo że ze względu na szczególnie uzasadniony wypadek sąd uzna za wskazane wyznaczyć odpowiedni termin wykonania na podstawie art. 320 k.p.c.

Wprawdzie sąd nie podejmie żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata, zasady tej nie można odnieść do wniosków przewidzianych w art. 58 § 2 i § 3 k.r.o. ze względu na daleko idące odmienności tych wniosków w porównaniu z wszelkimi innymi żądaniami zgłaszanymi w pismach, o których mowa w ustawie o kosztach sądowych. Wspomniane więc wnioski mogą być zgłaszane nie tylko w pozwie, lecz w toku całego postępowania, i to zarówno przez powoda, jak i pozwanego. Ponadto, co ważniejsze, wnioski te mają charakter warunkowy w tym sensie, że podlegają rozpoznaniu i ewentualnie uwzględnieniu tylko w razie uwzględnienia powództwa, upadają natomiast automatycznie w wypadku oddalenia powództwa o rozwód. Pobieranie więc opłaty od wniosku, co do którego nie jest pewne, czy będzie rozpoznany, nie znajduje uzasadnienia. O pobraniu stosowanego wpisu orzeka sąd w wyroku rozwodowym w razie rozstrzygnięcia wniosku co do istoty (merytorycznie), tj. zarówno przez uwzględnienie, jak i przez oddalenie wniosku (np. w przedmiocie orzeczenia eksmisji). Te same reguły co do wysokości wpisu obowiązują w razie zaskarżenia wyroku rozwodowego tylko w części rozstrzygającej o wniosku. Natomiast w razie zaskarżenia całego wyroku należy pobrać jeden wpis określony w treści wyroku od powództwa o rozwód.

Nie należy natomiast orzekać o wpisie od wniosku o podział majątku wspólnego w wypadku pozostawienia go bez rozpoznania z tej przyczyny, że przeprowadzenie podziału spowodowałoby nadmierną zwłokę postępowania, wtedy nie ma rozstrzygnięcia co do istoty sprawy.

Uchwała SN z dnia 13 stycznia 1978 r., III CZP 30/77, wytyczne

Standard: 11303 (pełna treść orzeczenia)

Zdanie pierwsze art. 58 § 2 k.r.o. nakłada na sąd w przypadku orzeczenia rozwodu między małżonkami zajmującymi wspólne mieszkanie obowiązek orzeczenia także o sposobie korzystania z tego mieszkania na czas wspólnego w nim zamieszkania. Obowiązek taki zachodzi, jeżeli nie doszło do nakazania eksmisji jednego z małżonków bądź też do orzeczenia o podziale wspólnego mieszkania albo przyznania całego mieszkania jednemu z małżonków - w przypadkach i na warunkach określonych w zdaniu drugim i trzecim art. 58 § 2.

W przeciwieństwie do orzeczenia eksmisji, które może nastąpić tylko na żądanie jednego z małżonków i dotyczy podziału wspólnego mieszkania albo przyznania całego mieszkania jednemu z małżonków, co może nastąpić tylko na zgodny wniosek stron, orzeczenie o sposobie korzystania z mieszkania, mające charakter tymczasowy, sąd może wydać także bez wniosku małżonków, z urzędu.

Powyższe rozróżnienie, wprowadzone przez art. 58 § 2 k.r.o., dotyczące wypadków, kiedy sąd może działać tylko na żądanie jednego lub obojga małżonków, a kiedy działa z urzędu, może prima facie prowadzić do wniosku, że orzeczenie przewidziane w zdaniu pierwszym jest zawsze obligatoryjne i że żadne wyjątki od tej zasady nie są dopuszczalne. Wniosek ten należy jednak skonfrontować z jednej strony z celem przepisu, a z drugiej - z ogólnymi zasadami orzekania przez sąd w postępowaniu procesowym.

Co się tyczy celu przepisu, to jak to podkreślono w sprawozdaniu sejmowym przy omawianiu projektu nowelizacji art. 58 k.r.o., było nim złagodzenie w miarę możności konfliktów mieszkaniowych między rozwodzącymi się małżonkami. Ustawodawca upoważnił w tym celu sąd, aby już w wyroku orzekającym rozwód ułożył pewien modus vivendi między stronami w odniesieniu do wspólnego mieszkania (w ograniczonym zresztą zakresie podyktowanym istniejącą sytuacją mieszkaniową).

Podnoszony niekiedy argument, ze kategoryczne brzmienie zdania pierwszego art. 58 § 2 k.r.o. upodabnia ten przepis do art. 58 § 1, który wprowadza obligatoryjność orzeczenia bez żadnych wyjątków, nie jest w pełni przekonywający. W art. 58 § 1 chodzi bowiem o interes społeczny wyższego urzędu, jakim jest dobro małoletnich dzieci, które w żadnej sytuacji nie może być pozostawione umowie między małżonkami bez kontroli sądu, gdy tymczasem art. 58 § 2 dotyczy kwestii mieszkania, co do której porozumienie między małżonkami nie jest wyłączone, na co zresztą wskazuje wyraźnie zdanie trzecie art. 58 § 2. Pierwszoplanową rolą sądu w tej dziedzinie jest wykorzystanie możliwości mediacyjnych w stosunku do małżonków. Gdy więc małżonkowie dobrowolnie ułożyli swe stosunki mieszkaniowe i żaden z nich nie domaga się ingerencji sądu, mechanizm zdania pierwszego art. 58 § 2 staje się nieaktualny.

Za przyjęciem, że między wyrokiem orzekającym rozwód a rozstrzygnięciem ze zdania pierwszego art. 58 § 2 k.r.o. nie istnieje tak ścisłe iunctim, jak to ma miejsce w wypadku art. 58 § 1, przemawia również uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12.XI.1976 r. III CZP 54/76*, w której Sąd Najwyższy uznał, że zaskarżenie przez stronę wyroku rozwodowego jedynie w części orzekającej o zajmowanym przez małżonków wspólnym mieszkaniu, w tym także w części orzekającej o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków, nie oznacza zaskarżenia tego wyroku w całości. Dlatego też nie byłoby słuszne wyprowadzanie pełnej analogii z podobieństwa brzmienia art. 58 § 1 i § 2 zdanie pierwsze k.r.o.

Uchwała SN z dnia 10 lutego 1977 r., III CZP 74/76

Standard: 11304 (pełna treść orzeczenia)

Przywrócenie na podstawie art. 344 k.c. jednemu z małżonków współposiadania mieszkania nie jest w toku procesu o rozwód dopuszczalne.

Postanowienie z dnia 15 kwietnia 1967 r., III CZP 23/67

Standard: 29617 (pełna treść orzeczenia)