Uchwała z dnia 1978-01-13 sygn. III CZP 30/77

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 30/77

Uchwała Izba Cywilna z dnia 13 stycznia 1978 r.

Przewodniczący: Prezes SN J. Pawlak. Sędziowie SN: W. Bryl, T. Bukowski, R. Czarnecki, S. Dmowski, A. Gola, J. Ignatowicz, J. Krajewski, W. Kuryłowicz, J. Majorowicz, Z. Marmaj, J. Niejadlik, K. Olejniczak, K. Piasecki, J. Pietrzykowski (sprawozdawca), S. Rudnicki, J. Szachułowicz, Z. Trybulski, F. Wesely, A. Korzeniowski, T. Miłkowski.

Sąd Najwyższy z udziałem Ministra Sprawiedliwości, J. Bafii, Zastępcy Prokuratora Generalnego PRL, K. Kukawki, i Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości, Z. Jędrzejczaka, na wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1977 r. na podstawie art. 28 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 11, poz. 54 z późn. zm.)

uchwalił wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie orzekania w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu, zajmowanym przez małżonków, oraz o podziale majątku wspólnego (art. 58 § 2, 3 i 4 k.r.o.).

Konstytucyjną zasadę ochrony rodziny i macierzyństwa oraz troski o wychowanie młodego pokolenia (art. 5 pkt 7 i art. 79 ust. 1 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej) sądy obowiązane są realizować we wszystkich sprawach ze stosunków rodzinnych, w tym także w sprawach o rozwiązanie małżeństwa przez rozwód. Ochronna funkcja orzecznictwa sądowego nie kończy się z chwilą ustania małżeństwa przez rozwód, orzeczenie bowiem rozwodu stwarza konieczność rozstrzygnięcia różnego rodzaju spraw zarówno w stosunkach prawnych między rozwiedzionymi małżonkami, jak i w stosunkach prawnych między tymi małżonkami i ich małoletnimi dziećmi.

W stanie prawnym obowiązującym do dnia 28 lutego 1976 r. sąd w wyroku rozwodowym obowiązany był zamieścić rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi obojga małżonków oraz o ich obowiązkach w zakresie ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania tych dzieci (obecny art. 58 § 1 k.r.o.). Z dniem 1 marca 1976 r. kognicja sądu, orzekającego w sprawie o rozwód, została rozszerzona przez objęcie wyrokiem rozwodowym rozstrzygnięcia również o wspólnym mieszkaniu, zajmowanym przez rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2 k.r.o.), a także przez stworzenie możliwości orzeczenia w takim wyroku również o podziale majątku wspólnego (art. 58 § 3 k.r.o.). Znowelizowany przez ustawę z dnia 19 grudnia 1975 r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 45, poz. 234) artykuł 58 § 2 k.r.o. stworzył sądom dalsze możliwości regulowania w wyroku rozwodowym istotnych spraw, związanych z ustaniem małżeństwa, a tym samym realne szanse zapobiegania w przyszłości powstawaniu między rozwiedzionymi małżonkami konfliktów, szkodliwych zarówno dla nich, jak i dla ich małoletnich dzieci, a przynajmniej szanse istotnego łagodzenia tych konfliktów.

Obserwacja dotychczasowej praktyki sądów w zakresie znowelizowanego art. 58 k.r.o. wykazuje, że przy jego stosowaniu wyłoniły się pewne trudności i wątpliwości, wywołujące kontrowersje i rozbieżności judykatury. Prawidłowa wykładnia nowych przepisów art. 58 k.r.o. nie jest możliwa w oderwaniu od całego systemu prawa, w szczególności bez ustalenia związków zachodzących między nowymi unormowaniami a odpowiednimi przepisami kodeksu cywilnego, kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz kodeksu postępowania cywilnego, jak również związków z przepisami szczególnymi, zwłaszcza przepisami prawa lokalowego i ustawy o spółdzielniach i ich związkach. Realizacja założeń i społecznego celu dokonanej zmiany art. 58 k.r.o. wymaga ze strony sądu orzekającego o rozwodzie wykazania inicjatywy w kierunku ustalenia rzeczywistego układu stosunków faktycznych i źródeł możliwych konfliktów oraz szerokiego wykorzystania istniejących możliwości mediacyjnych, prowadzących - w miarę możności - do rozstrzygnięć zgodnych z życzeniami obu stron. Należy przy tym, zwłaszcza w sytuacjach kwestyjnych, decydujące znaczenie przypisać nadrzędnej dyrektywie, zawartej w art. 58 § 4 k.r.o., według której orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie orzekania w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu, zajmowanym przez małżonków, oraz o podziale majątku wspólnego (art. 58 § 2, 3 i 4 k.r.o.).

I 1. Celem wszystkich przewidzianych w § 2 art. 58 k.r.o. form rozstrzygania w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu rozwodzących się małżonków jest rozgraniczenie sfery ich uprawnień do tego mieszkania zmierzające - w miarę istniejących możliwości - do ich odseparowania. Możliwości definitywnego odseparowania stwarza orzeczenie o eksmisji jednego z małżonków w warunkach w zdaniu drugim tego paragrafu oraz o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu go jednemu z małżonków w warunkach przewidzianych w zdaniu trzecim tego paragrafu. Definitywne odseparowanie rozwiedzionych małżonków może nastąpić również w wyniku podziału w wyroku rozwodowym - na wniosek jednego z nich - wspólnego majątku, jeżeli w skład tego majątku wchodzi lokal mieszkalny podlegający podziałowi. W braku przesłanek do definitywnego orzeczenia o wspólnym mieszkaniu małżonków w jednej z wyżej wymienionych form sąd rozstrzyga z urzędu o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania (art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o.), regulując tymczasowo stosunki mieszkaniowe między małżonkami przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania, tj. do chwili uzyskania przez każdego z nich oddzielnego mieszkania we właściwej drodze, w szczególności na podstawie decyzji administracyjnej o przydziale przewidzianej w art. 28 prawa lokalowego.

2. Już w początkowym stadium procesu sąd powinien w drodze wysłuchania stron (art. 212 k.p.c.) zebrać stosowne informacje co do wspólnego mieszkania, w szczególności co do liczby oraz rodzaju pomieszczeń i sposobu dotychczasowego ich wykorzystywania, tytułu prawnego do zajmowanego mieszkania oraz co do osób trzecich zamieszkałych wspólnie z małżonkami. W tym stadium procesu należy poinformować strony o możliwościach rozstrzygnięcia o wspólnym mieszkaniu w myśl art. 58 § 2 i § 3 k.r.o., w razie zaś niezgłoszenia wniosków, o których mowa w zdaniach drugim i trzecim § 2 oraz w § 3, zażądać od stron propozycji co do określenia sposobu korzystania przez nie ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania. Wskazane jest przy tym wykorzystanie istniejących możliwości doprowadzenia do uzgodnienia stanowisk stron.

3. W celu ustalenia okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia o wspólnym mieszkaniu, uwzględniającego uzasadnione interesy stron, przede wszystkim zaś potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, sąd - w miarę potrzeby - przeprowadzi stosowne postępowanie dowodowe przewidziane w przepisach art. 235-309 k.p.c.

II Przedmiot rozstrzygnięcia, którym - w myśl art. 58 § 2 k.r.o. - jest wspólne mieszkanie zajmowane przez rozwodzących się małżonków, wymaga zróżnicowania:

1. Rozstrzygnięcie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o.) obejmuje w zasadzie każde mieszkanie, zajmowane przez nich, tzn. mieszkanie znajdujące się faktycznie w ich dyspozycji niezależnie od posiadanego tytułu prawnego; w szczególności może to być mieszkanie, do którego obojgu małżonkom lub jednemu z nich przysługuje tytuł prawny wynikający z prawa własności, spółdzielczego prawa do lokalu, służebności osobistej, stosunku najmu na podstawie umowy albo decyzji o przydziale, nie wyłączając mieszkań funkcyjnych, osobnych kwater stałych przydzielonych przez wojskowy organ kwaterunkowy lub mieszkań przydzielonych w innym trybie, stosunku podnajmu lub stosunku użyczenia, a nawet mieszkanie zajmowane bez tytułu prawnego.

2. Pojęcie wspólnego mieszkania, gdy chodzi o orzeczenie eksmisji (art. 58 § 2, zdanie drugie k.r.o.), jest tylko o tyle węższe od przedstawionego wyżej w punkcie 1, że nie obejmuje mieszkania, należącego do odrębnego majątku tego z małżonków, przeciwko któremu skierowane jest żądanie orzeczenia eksmisji, a także mieszkania, przydzielonego takiemu małżonkowi wyłącznie w związku ze sprawowaną przez niego funkcją, w szczególności jako mieszkania funkcyjnego w rozumieniu art. 46 i 47 prawa lokalowego.

3. Przedmiotem orzeczenia o podziale albo o przyznaniu jednemu z małżonków (art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o.) może być takie mieszkanie, wspólnie zajmowane przez małżonków, do którego prawo przysługuje obojgu rozwodzącym się małżonkom.

III 1. Orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas zamieszkiwania w nim rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o.) polega z reguły na tymczasowym rozdzieleniu małżonków przez przydzielenie każdemu z nich określonej części wspólnego mieszkania do odrębnego korzystania. Orzeczenie to powoduje takie konsekwencje jak podział rzeczy quoad usum. W miarę potrzeby sąd może również unormować wzajemne stosunki stron przez czas wspólnego ich zamieszkiwania w drodze wydania odpowiednich nakazów lub zakazów.

2. Sąd wyjątkowo może odstąpić od orzeczenia o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania w wypadku, gdy małżonkowie z przyczyn usprawiedliwionych temu się sprzeciwiają, np. dlatego, że już wcześniej uzgodnili między sobą sposób korzystania z mieszkania, albo gdy ze względu na rodzaj mieszkania (np. jedna izba) orzeczenie o odrębnym korzystaniu z poszczególnych części mieszkania byłoby bezprzedmiotowe.

3. W zasadzie sąd wtedy orzeka o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania przez czas dalszego w nim zamieszkiwania, gdy strony nie zgłosiły wniosków przewidzianych w art. 58 § 2, zdanie drugie i trzecie k.r.o., lub w art. 59 § 3 k.r.o., albo gdy nie uwzględnia tych wniosków. Jednakże również w razie orzeczenia eksmisji jednego z małżonków sąd może orzec o sposobie korzystania z mieszkania przez czas do wykonania eksmisji, jeżeli w świetle okoliczności zachodzą przeszkody do prędkiego wykonania eksmisji.

IV O sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania sąd orzeka w zasadzie wtedy, gdy w chwili wydania wyroku rozwodowego małżonkowie "zajmują" to mieszkanie, tzn. faktycznie z niego korzystają. Jednakże sąd może orzec o sposobie korzystania z tego mieszkania także w wypadku, gdy małżonek nie przebywa w nim tylko przejściowo, w szczególności gdy - nie rezygnując ze wspólnego mieszkania - zmuszony był je opuścić na skutek samowolnego, sprzecznego z prawem lub zasadami współżycia społecznego, postępowania drugiego małżonka.

V Nie wyłącza obowiązku orzeczenia o sposobie korzystania z mieszkania zajmowanego wspólnie przez rozwodzących się małżonków okoliczność, że - poza tymi małżonkami i pozostającymi pod ich pieczą dziećmi - mieszkają w tym mieszkaniu również osoby trzecie. Jeżeli osoby te zajmują odrębną, wydzieloną część mieszkania, zajmowanej przez nich powierzchni nie uwzględnia się przy określaniu sposobu korzystania z mieszkania przez rozwiedzionych małżonków. Jeżeli natomiast osoby trzecie mieszkają wspólnie z rozwodzącymi się małżonkami, np. w charakterze członków rodziny, osoby te uwzględnia się przy wydzielaniu odrębnej części mieszkania temu małżonkowi, z którym pozostają one w związkach rodzinnych i gospodarczych.

VI 1. Kognicja sądu rozwodowego w zakresie orzeczenia eksmisji jednego z małżonków ze wspólnego mieszkania jest ograniczona do wypadku rażąco nagannego postępowania małżonka, uniemożliwiającego wspólne zamieszkiwanie stron po rozwodzie.

2. Orzeczeniu eksmisji w tym trybie nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że eksmitowany małżonek w dacie wyrokowania przejściowo nie przebywa we wspólnym mieszkaniu, nie rezygnując jednak z dalszego zamieszkiwania w tym mieszkaniu.

3. Prawomocne orzeczenie eksmisji jednego z małżonków powoduje utratę przez niego przysługującego mu dotychczas prawa zamieszkiwania i zachowanie prawa do dalszego zamieszkiwania tylko przez drugiego małżonka.

VII 1. Przedmiotem orzeczenia w wyroku rozwodowym o podziale - na zgodny wniosek stron - wspólnego mieszkania (art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o.) mogą być w szczególności nadające się do dokonania takiego podziału:

a) stanowiący własność małżonków na zasadach wspólności majątkowej albo stanowiący przedmiot ich współwłasności dom jednorodzinny albo lokal mieszkalny stanowiący odrębną nieruchomość,

b) wspólne mieszkanie stron stanowiące przedmiot przysługującego im spółdzielczego prawa do lokalu,

c) wspólne mieszkanie stron zajmowane na podstawie umowy najmu albo decyzji administracyjnej o przydziale (art. 20, 28 prawa lokalowego).

2. Jeżeli podział wspólnego mieszkania, zajmowanego przez rozwodzących się małżonków na podstawie stosunku najmu albo stanowiącego przedmiot przysługującego im spółdzielczego prawa do lokalu, zależy od dokonania przebudowy mieszkania, na dokonanie takiej przebudowy - w wypadkach przewidzianych w art. 28-32 w związku z art. 2 prawa budowlanego (Dz. U. z 1974 r. Nr 38, poz. 229) - niezbędne jest pozwolenie właściwego terenowego organu administracji państwowej (art. 29 ust. 4 prawa budowlanego), a nadto zgoda właściciela domu (spółdzielni budownictwa mieszkaniowego). W wypadku gdy mieszkanie podlega przepisom o szczególnym trybie najmu lokali i budynków, na przebudowę tego mieszkania potrzebne jest zezwolenie terenowego organu administracji państwowej, o którym mowa w art. 34 prawa lokalowego.

2. W następstwie prawomocnego podziału mieszkania na dwa odrębne mieszkania ustaje prawo przysługujące wspólnie małżonkom do dotychczasowego mieszkania, powstaje zaś odrębne prawo każdego z małżonków do przyznanego mu, utworzonego przez podział mieszkania.

VIII 1. Przyznanie wspólnie zajmowanego mieszkania - na zgodny wniosek stron - jednemu z małżonków powoduje wygaśnięcie prawa drugiego z nich do tego mieszkania. Z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia w tym przedmiocie prawo do mieszkania (rzeczowe lub obligacyjne) przysługuje wyłącznie temu małżonkowi, któremu mieszkanie zostało przyznane.

2. Konieczną przesłanką przyznania wspólnego mieszkania, będącego przedmiotem spółdzielczego prawa do lokalu takiego jak w spółdzielni mieszkaniowej, jest członkostwo małżonka w spółdzielni. Jeżeli wspólne mieszkanie jest przedmiotem spółdzielczego prawa do lokalu takiego jak w spółdzielni budowlano-mieszkaniowej, sąd może przyznać je również temu z małżonków, który nie jest członkiem spółdzielni.

IX 1. W trybie art. 58 § 2 k.r.o. sąd rozwodowy orzeka w zasadzie o wspólnym mieszkaniu rozwodzących się małżonków, a nie o ich wzajemnych roszczeniach z tytułu rozliczeń pieniężnych związanych z tym mieszkaniem.

2. W razie określenia sposobu korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania w drodze jego prowizorycznego rozdzielenia sąd może, ale tylko za zgodą obu stron i tylko ze skutkiem prawnym pomiędzy nimi, określić ich obowiązki w zakresie czynszu lub innych świadczeń przez wskazanie, w jakim stosunku każdy z nich powinien zwolnić drugiego od wspólnego obowiązku opłacania czynszu lub innych świadczeń.

3. W wypadku orzeczenia w myśl art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o., o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu go jednemu z małżonków, sąd może na zgodne żądanie stron orzec o obowiązku dokonania odpowiedniej spłaty lub dopłaty z tego tytułu na rzecz drugiego małżonka, ale tylko w razie zgodnego określenia przez oboje z małżonków wysokości, terminu i innych warunków spłaty lub dopłaty. W braku takiego zgodnego określenia wzajemne rozliczenia rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania mogą być dokonane w odrębnym postępowaniu.

X 1. Orzeczenie o wspólnym mieszkaniu rozwodzących się małżonków należy zredagować w sposób umożliwiający jego wykonanie w drodze egzekucji. W szczególności:

a) W orzeczeniu określającym quoad usum sposób korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania, w orzeczeniu dokonującym - na zgodny wniosek stron - definitywnego podziału wspólnego mieszkania oraz w orzeczeniu o przyznaniu takiego mieszkania jednemu z małżonków należy orzec również o wydaniu mieszkania lub jego wydzielonej części, a w miarę potrzeby określić termin wydania.

b) W celu uniknięcia wątpliwości co do tego, czy chodzi o podział definitywny (art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o.), czy też o tymczasowe oznaczenie sposobu rozdzielonego korzystania ze wspólnego mieszkania (art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o.), należy w drugim z tych rozstrzygnięć wyraźnie zaznaczyć, że sąd określa sposób korzystania ze wspólnego mieszkania przez dokonanie prowizorycznego podziału obowiązującego przez czas wspólnego zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków.

c) W wypadku przyznania - na zgodny wniosek stron - wspólnego mieszkania jednemu z małżonków należy zamieścić zastrzeżenie, że drugiemu małżonkowi nie przysługuje prawo do lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego.

d) W razie orzeczenia o eksmisji jednego z małżonków nie należy w sentencji wyroku zamieszczać wzmianki o osobach prawa jego reprezentujących.

2. Orzeczenie o wspólnym mieszkaniu stron oraz o podziale majątku wspólnego powinno być zamieszczone w sentencji wyroku rozwodowego, nie jest więc dopuszczalne wydanie wyroku częściowego orzekającego o rozwodzie z pozostawieniem rozstrzygnięcia w tych materiach w późniejszym wyroku końcowym.

3. Wyrok rozwodowy w części orzekającej o wspólnym mieszkaniu stron oraz o podziale majątku wspólnego nie może być zaopatrzony w rygor natychmiastowej wykonalności.

XI 1. Orzeczenie w wyroku rozwodowym w przedmiocie wniosków stron co do ich wspólnego mieszkania powinno zawierać rozstrzygnięcie zarówno pozytywne, jak i negatywne.

2. W przypadku zgłoszenia przez jednego z małżonków wniosku o eksmisję drugiego małżonka albo przez oboje małżonków zgodnego wniosku o podział wspólnego mieszkania lub o przyznanie go jednemu małżonkowi (art. 58 § 1, zdanie drugie i trzecie k.r.o.) sąd w razie braku podstawy do uwzględnienia wniosku oddala go, w razie zaś cofnięcia wniosku - umarza w tej części postępowanie. Oddalenie wniosku albo umorzenie postępowania w tym przedmiocie czyni koniecznym równoczesne orzeczenie przez sąd o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnie zajmowanego mieszkania.

3. Jeżeli w świetle okoliczności faktycznych sprawy nie zachodzi potrzeba orzeczenia z urzędu w myśl dyspozycji art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o., sąd w sentencji wyroku rozwodowego zamieszcza wzmiankę, że nie orzeka o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania.

XII Zawarte w wyroku rozwodowym rozstrzygnięcie o wspólnym mieszkaniu stron może być przedmiotem odrębnego zaskarżenia. Ograniczenie zakresu zaskarżenia tylko do tej części wyroku rozwodowego nie oznacza zaskarżenia tego wyroku w całości.

XIII 1. Przeprowadzenie w wyroku rozwodowym podziału majątku wspólnego stron nie powoduje nadmiernej zwłoki postępowania nie tylko wtedy, gdy między stronami nie ma sporu co do składu i sposobu podziału tego majątku, lecz także wtedy, gdy wyjaśnienie spornych między stronami okoliczności, bądź też takich okoliczności, które sąd obowiązany jest ustalić z urzędu, wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w ograniczonym przedmiotowo i czasowo zakresie.

2. W interesie szybkiej normalizacji stosunków majątkowych stron wskazane jest przeprowadzenie częściowego podziału majątku wspólnego, jeżeli tylko co do części majątku wspólnego możliwe jest dokonanie jego podziału bez spowodowania nadmiernej zwłoki postępowania. Dotyczy to w szczególności podziału majątku wspólnego w zakresie jego podstawowego składnika, jakim jest mieszkanie własnościowe lub spółdzielcze, samo lub wraz z przedmiotami urządzenia domowego.

3. Zabezpieczenie wniosku o podział majątku wspólnego w procesie o rozwód jest dopuszczalne na tych samych podstawach, na jakich może ono nastąpić w postępowaniu nieprocesowym (art. 730 i nast. k.p.c.).

4. Nie jest wyłączone dokonanie przez strony w procesie o rozwód podziału majątku wspólnego w drodze ugody sądowej, z tym jednak zastrzeżeniem, że taka ugoda stanie się skuteczna z chwilą prawomocnego orzeczenia rozwodu. Z tą więc dopiero chwilą może być ona zaopatrzona w klauzulę wykonalności.

XIV 1. Decyzję co do pozostawienia bez rozpoznania wniosku strony o dokonanie podziału majątku wspólnego w wypadku, gdy przeprowadzenie takiego podziału powodowałoby nadmierną zwłokę w postępowaniu, zamieszcza sąd - stosownie do okoliczności - albo w odrębnym postanowieniu, wydanym w toku postępowania, albo w sentencji wyroku rozwodowego.

2. Decyzja o pozostawieniu wniosku bez rozpoznania nie podlega odrębnemu zaskarżeniu.

XV 1. Rozstrzygnięcie przez sąd w wyroku rozwodowym o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o.) nie podlega odrębnej opłacie sądowej. Jednakże w wypadku zaskarżenia wyroku rozwodowego tylko w tej części należy pobrać, stosując w drodze analogii przepisy § 19 w związku z § 7 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 czerwca 1967 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych (Dz. U. z 1973 r. Nr 21, poz. 127), wpis określony w tych przepisach.

2. Wnioski przewidziane w art. 58 § 2, zdanie drugie i trzecie, oraz w § 3 k.r.o. podlegają odrębnemu wpisowi, poza wpisem od powództwa o rozwód. O pobraniu takiego odrębnego wpisu sąd orzeka w wyroku rozwodowym, stosując odpowiednio najbardziej adekwatne do żądania wniosku przepisy cytowanego rozporządzenia zarówno w wypadku uwzględnienia, jak i oddalenia wniosku. W takiej samej wysokości pobiera się odrębny wpis w razie zaskarżenia wyroku rozwodowego w części dotyczącej rozstrzygnięcia sprawy w zakresie wyżej wymienionych wniosków.

3.Nie pobiera się odrębnego wpisu w wypadku pozostawienia bez rozpoznania wniosku o podział majątku wspólnego z tej przyczyny, że przeprowadzenie podziału spowodowałoby nadmierną zwłokę w postępowaniu.

Uzasadnienie

I Orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków, normujące prowizorycznie wzajemne stosunki rozwiedzionych małżonków w zakresie korzystania przez nich z mieszkania tylko przez czas jego wspólnego zajmowania, w niczym nie zmienia statusu prawnego, na którym opiera się zajmowanie wspólnego mieszkania przez rozwodzących się małżonków. Wchodzi ono w rachubę w zasadzie dopiero wtedy, gdy okaże się niemożliwe definitywne rozdzielenie małżonków przez wydanie jednego z rozstrzygnięć przewidzianych w art. 58 § 2, zdanie drugie i trzecie k.r.o., albo w drodze podziału majątku w trybie określonym w § 3 tego artykułu. Odpowiednio wczesne wyjaśnienie stronom możliwości rozstrzygnięcia o ich wspólnym mieszkaniu oraz o potrzebie zgłoszenia w tym przedmiocie stosownego wniosku, jeżeli ustawa tego wymaga, stwarza dla stron niezbędną jasność w zakresie przysługujących im uprawnień, umożliwia im świadome zgłoszenie wzajemnych propozycji, ułatwia sądowi spełnienie ciążących na nim obowiązków mediacyjnych, wreszcie zapobiega zbędnemu przedłużaniu się procesu. Z obowiązkiem właściwego pouczenia stron wiąże się potrzeba odpowiednio wczesnego uzyskania od nich stosownych informacji o ich wspólnym mieszkaniu, stwarza to bowiem realne możliwości przeprowadzenia - w miarę potrzeby - dowodów bez nadmiernego przedłużania postępowania w sprawie. Do zebrania tych informacji w trybie art. 212 k.p.c. należy jednak przystąpić dopiero wtedy, gdy zawiodą próby pojednania małżonków i utrzymania małżeństwa. Dlatego też nie należy zasięgać informacji w tym przedmiocie na posiedzeniu pojednawczym, którego wyłącznym celem jest nakłonienie stron do pojednania.

II Przepisy art. 58 § 2 k.r.o. stosuje się do wspólnego mieszkania rozwodzących się małżonków niezależnie od tego, czy takie mieszkanie jest składnikiem majątku objętego małżeńską wspólnością majątkową. Niewątpliwie wspólnym mieszkaniem w odniesieniu do wszystkich sytuacji przytoczonych w tym paragrafie jest mieszkanie, do którego przysługuje obojgu rozwodzącym się małżonkom wspólny tytuł prawny, wynikający z łączącego ich ustroju wspólności majątkowej, współwłasności, ograniczonego prawa rzeczowego oraz stosunku obligacyjnego, w szczególności stosunku najmu. Nie ma przy tym jakichkolwiek podstaw do wyłączenia spod dyspozycji przepisów art. 58 § 2 k.r.o. mieszkań zajmowanych przez rozwodzących się małżonków na podstawie decyzji administracyjnej o przydziale (art. 20 i nast. prawa lokalowego), przepisy te nie przewidują bowiem w tym względzie jakichkolwiek wyłączeń. Poddają one kognicji sądu orzekającego o rozwodzie wspólne mieszkanie rozwodzących się małżonków niezależnie od tytułu prawnego, na którym opiera się zajmowanie przez nich tego mieszkania, nie uzależniając przy tym rozstrzygnięcia sądu od zgody właściciela domu oraz zgody organu, który wydał decyzję o przydziale.

Szerokie traktowanie określenia "wspólne mieszkanie" w rozumieniu art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o. uzasadnia potrzeba uporządkowania spraw związanych ze wspólnym korzystaniem małżonków z mieszkania po rozwodzie, zachodzi zaś ona zarówno wtedy, gdy małżonkowie mają wspólny tytuł prawny bądź gdy taki tytuł ma tylko jeden z rozwiedzionych małżonków, jak i wtedy, gdy tytuł prawny do zajmowania wspólnego mieszkania jest wątpliwy, a nawet nie istnieje. Orzeczenie bowiem w myśl art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o. w niczym nie narusza ani praw osób trzecich (np. właściciela budynku lub mieszkania), ani małżonka w wypadku, gdy mieszkanie stanowi przedmiot jego majątku odrębnego, i nie stwarza tytułu prawnego, którego małżonkowie (bądź jeden z nich) dotychczas nie mieli. Dlatego też sąd orzeka w zasadzie o sposobie korzystania w wypadku ustalenia, że rozwodzący się małżonkowie zajmują, a więc mają w swojej faktycznej dyspozycji mieszkanie, będące bądź samodzielnym lokalem mieszkalnym, bądź też jego częścią odrębnie przez nich zajmowaną.

Ostatnio wymieniony przepis nie ma zastosowania wtedy, gdy wprawdzie rozwodzący się małżonkowie mieszkają wspólnie, nie mają jednak w swej dyspozycji mieszkania lub jego odrębnej części (np. zamieszkują u innej osoby jako członkowie jej rodziny), w takim bowiem wypadku brak jest przedmiotu rozstrzygnięcia. W wypadku zajmowania części lokalu na podstawie stosunku podnajmu lub stosunku użyczenia orzeczenie o sposobie korzystania z tej części przez rozwiedzionych małżonków jest uzasadnione wtedy, gdy ze względu na jej rozmiar i zakres wyodrębnienia umożliwia ona zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych małżonków niezależnie od potrzeb innych mieszkańców tego lokalu.

Podobnie, jak przy orzekaniu o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania, przedstawia się przedmiotowy i podmiotowy zakres pojęcia "mieszkanie wspólne" w sytuacji przewidzianej w art. 58 § 2, zdanie drugie k.r.o., interes bowiem rodziny przemawia za przyznaniem szerokiej ochrony małżonkowi, jeżeli zachodzi przewidziana w tym przepisie wyjątkowa sytuacja uniemożliwiająca dalsze wspólne zamieszkiwanie z drugim małżonkiem. Różnica sprowadza się jedynie do wypadków, w których dopuszczenie możliwości orzeczenia eksmisji pozostawałoby w wyraźnej sprzeczności z innymi obowiązującymi przepisami prawa. W szczególności:

a) Nie jest możliwe orzeczenie eksmisji wtedy, gdy wspólnie zajmowane mieszkanie jest przedmiotem odrębnego majątku małżonka, który miałby być eksmitowany, czy to z tytułu przysługującego mu prawa własności, czy też spółdzielczego prawa do lokalu, żaden bowiem z obowiązujących przepisów prawa cywilnego nie uzasadnia dopuszczalności żądania eksmisji właściciela mieszkania przez osobę, której do przedmiotu żądania nie przysługuje jakikolwiek tytuł prawny. Również przepis art. 58 § 2, zdanie drugie k.r.o. nie stwarza podstawy do pozbawienia małżonka, będącego właścicielem mieszkania, uprawnień przysługujących mu z mocy art. 140 i 222 k.c. Nie ma natomiast przeszkody do orzeczenia eksmisji z mieszkania stanowiącego przedmiot wspólności majątkowej, w tym także z mieszkania spółdzielczego, co do którego prawa obojga małżonków względem spółdzielni reprezentuje ten małżonek, który ma być eksmitowany (art. 138 ustawy spółdz.). W ostatnio wymienionej sytuacji orzeczenie eksmisji nie przesądza o przyznaniu spółdzielczego prawa do lokalu w późniejszym postępowaniu o podział majątku wspólnego (por. ust. VIII pkt 5 uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej SN z dnia 9 czerwca 1976 r. III CZP 46/75 zawierającej zalecenia kierunkowe w sprawie wzmożenia ochrony rodziny - OSNCP 1976, z. 9, poz. 184), sposób podziału majątku wspólnego zależy bowiem od całokształtu okoliczności, ustalonych w tym postępowaniu.

b) Nie może być orzeczona, na żądanie jednego z małżonków, eksmisja tego małżonka, któremu przydzielono mieszkanie funkcyjne w związku z wykonywaniem przez niego funkcji uzasadniającej zajmowanie takiego mieszkania (art. 46-47 prawa lokalowego), wyeksmitowanie bowiem małżonka z mieszkania funkcyjnego, zajmowanego dlatego, że wymaga tego charakter wykonywanej przez niego pracy, równałoby się przekreśleniu celu dokonanego przydziału.

Znacznie węższy jest - zarówno z punktu widzenia podmiotowego, jak i przedmiotowego - zakres kognicji sądu o podziale, na zgodny wniosek stron, mieszkania wspólnego oraz o przyznaniu go jednemu z małżonków (art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o.). Przedmiotem takich rozstrzygnięć mogą być jedynie te mieszkania, do których tytuł prawny (prawnorzeczowy lub obligacyjny) przysługuje obojgu małżonkom, tylko bowiem w stosunku do takich mieszkań małżonkowie mogą podejmować akty dyspozycyjne, wyrażające się w zgodnym wniosku o odmienne niż dotychczas ukształtowanie ich praw do mieszkania.

III Jeżeli przydzielenie każdemu z małżonków do odrębnego korzystania poszczególnych części wspólnego mieszkania nie może objąć wszystkich pomieszczeń, w szczególności takich jak kuchnia, łazienka, piwnica lub strych, sąd w sentencji wyroku rozwodowego szczegółowo określa pomieszczenia przyznane każdemu z rozwiedzionych małżonków do odrębnego wyłącznego korzystania, jak również te pomieszczenia, które pozostają nadal we wspólnym używaniu obojga małżonków. Ze względu na prowizoryczny, z natury rzeczy przejściowy, charakter orzeczenia o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania sąd nie jest związany obowiązującymi normatywami powierzchni mieszkalnej, wyznaczonej każdemu z małżonków do tymczasowego odrębnego korzystania.

Rozstrzygnięcie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania jest obligatoryjne, niemniej jednak wyjątkowe okoliczności konkretnej sprawy mogą uzasadniać odstąpienie od takiego rozstrzygnięcia, w szczególności ze względu na sprzeciw małżonków, którzy już w drodze wzajemnego porozumienia korzystają odrębnie z poszczególnych części mieszkania. Jednakże sąd nie jest związany treścią takiego porozumienia i powinien orzec z urzędu w tym przedmiocie, jeżeli choćby jeden z małżonków kwestionował zasadność umownego podzielenia mieszkania, albo jeżeli w świetle okoliczności sprawy jest ono niesłuszne, zwłaszcza z punktu widzenia potrzeb dzieci i małżonka, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Stosownie do okoliczności konkretnej sprawy, a zwłaszcza w razie niemożności wyodrębnienia poszczególnych części mieszkania do korzystania przez każdego z małżonków, sąd powinien rozważyć potrzebę zamieszczenia w sentencji wyroku rozwodowego odpowiednich nakazów lub zakazów (np. zakazu wprowadzania do wspólnego mieszkania osób trzecich), zapewniających ochronę małżonka, zmuszonego do dalszego współmieszkania z rozwiedzionym małżonkiem, przed możliwą z jego strony samowolą. Do wspomnianych nakazów i zakazów mają odpowiednie zastosowanie wskazania zawarte w wytycznych SN z dnia 28 września 1963 r. sygn. III CO 33/62 (OSNCP 1964, z. 2, poz. 22) w sprawie stosowania przepisów art. 78, 82-85 i 90 prawa rzeczowego.

O sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania na czas dalszego zamieszkiwania w nim rozwiedzionych małżonków sąd obowiązany jest orzec w wyroku rozwodowym także wtedy, gdy w trybie art. 443 § 1 k.p.c. zapadło rozstrzygnięcie o zakresie i sposobie korzystania przez nich z tego mieszkania w czasie trwania procesu o rozwód.

W razie zmiany okoliczności po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego sąd właściwy według miejsca położenia mieszkania może zmienić zawarte w tym wyroku rozstrzygnięcie o sposobie korzystania z mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. Do orzeczenia w tym przedmiocie właściwy jest tryb postępowania nieprocesowego, analogicznie do spraw o uregulowanie między współwłaścicielami stosunków związanych z korzystaniem przez nich z rzeczy wspólnej.

IV Potrzeba orzeczenia o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków nie zachodzi wtedy, gdy małżonkowie faktycznie nie zajmują wspólnie tego mieszkania, gdyż jeden z nich z własnej woli - lub nawet wskutek przyczyn od niego niezależnych - przebywa gdzie indziej, np. wyjechał na dłuższy pobyt za granicę, odbywa długotrwałą karę pozbawienia wolności itp. W takich wypadkach regulowanie w wyroku rozwodowym sposobu korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania mijałoby się z celem art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o., nie można bowiem realnie określić sposobu wspólnego korzystania, które miałoby nastąpić dopiero w dalszej przyszłości. W tych więc wypadkach rozwiedziony małżonek będzie mógł w przyszłości dochodzić swych ewentualnych praw do wspólnego mieszkania na zasadach ogólnych, przewidzianych w obowiązującym prawie. Natomiast za uzasadnione należy uznać orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania w sytuacji, gdy nieobecność jednego z małżonków w tym mieszkaniu jest przejściowa i krótkotrwała, np. z powodu pobytu w szpitalu lub sanatorium, urlopu, delegacji służbowej do pracy w innej miejscowości. Wydanie takiego orzeczenia należy uznać za potrzebne także wtedy, gdy jeden z małżonków przejściowo opuścił wspólne mieszkanie na skutek samowolnego, bezprawnego czynu drugiego małżonka, z czym się jednak nie godzi i wyraża wolę powrotu do tego mieszkania, po uregulowaniu przez sąd zakresu korzystania w sposób chroniący go przed bezprawiem ze strony drugiego małżonka.

V W sytuacji gdy jeden samodzielny lokal mieszkalny jest użytkowany podzielnie w ten sposób, że jedną jego część zajmują wspólnie rozwodzący się małżonkowie, drugą zaś część zajmują inne osoby, a więc gdy istnieje posiadanie odrębnych części tego lokalu z jednej strony małżonków, z drugiej zaś osób trzecich, możliwe jest orzeczenie - w myśl art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o. - tylko co do tej części lokalu mieszkalnego, którą władają rozwodzący się małżonkowie. Pozostała część lokalu, zajmowana przez osoby trzecie na podstawie jakiegokolwiek tytułu prawnego (najmu, podnajmu, użyczenia itp.), jest wyłączona spod kognicji sądu rozwodowego.

Obowiązku orzeczenia w myśl art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o. nie wyłącza okoliczność, że w mieszkaniu zajmowanym wspólnie i będącym w dyspozycji rozwodzących się małżonków mieszkają również inne osoby, które nie mają uprawnienia do określonej części tego mieszkania, lecz korzystają z niego na takich zasadach jak członkowie rodziny. W takiej sytuacji orzekając o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania należy - w miarę możności - przyznać odpowiednio większą część powierzchni mieszkalnej temu z małżonków, którego z osobą trzecią łączą związki rodzinne i gospodarcze. Udział w procesie rozwodowym wspomnianych osób trzecich, w szczególności w charakterze interwenientów ubocznych, nie jest dopuszczalny, pozostawałby bowiem w sprzeczności z odrębnością tego procesu. Udział taki nie jest też niezbędny, skoro rozstrzygnięcie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania dotyczy tylko rozwiedzionych małżonków, nie obejmuje więc orzeczenia o prawach i obowiązkach osób trzecich. Niemniej jednak przy orzekaniu o sposobie korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania, w którym przebywają osoby trzecie, należy zachować szczególną ostrożność. Środkiem zmierzającym do zapobiegnięcia możliwości naruszenia praw takich osób może być w szczególności ich wysłuchanie w ramach prowadzonego postępowania dowodowego.

VI Użyty w art. 58 § 2, zdanie drugie k.r.o. zwrot "wypadek wyjątkowy" nie jest samodzielną przesłanką orzeczenia eksmisji w wyroku rozwodowym, w powiązaniu bowiem z dalszą treścią tego zdania oznacza, że sąd rozwodowy może orzec eksmisję tylko wyjątkowo, mianowicie wtedy, gdy zawinione przez małżonka jego rażąco naganne postępowanie uniemożliwia dalsze wspólne zamieszkiwanie rozwiedzionych małżonków. Rażąco naganne postępowanie ma miejsce zwłaszcza wtedy, gdy stałe nadużywanie przez małżonka alkoholu, wywoływanie awantur i dopuszczanie się aktów przemocy stanowi zagrożenie dla życia, zdrowia lub spokoju pozostałego małżonka i innych członków rodziny, zwłaszcza małoletnich dzieci. Ta szczególna podstawa orzeczenia eksmisji ma zastosowanie tylko w procesie rozwodowym, po zakończeniu bowiem tego procesu rozwiedziony małżonek może oprzeć żądanie eksmisji drugiego małżonka tylko na podstawach przewidzianych w kodeksie cywilnym i prawie lokalowym.

Inne przesłanki, poza przewidzianą w ostatnio wymienionym przepisie, nie uzasadniają orzeczenia eksmisji w wyroku rozwodowym. Dlatego też wadliwa jest praktyka tych sądów, które - bez ustalenia powyższej przesłanki - uwzględniają wniosek o eksmisję, np. wyłącznie tylko na podstawie oświadczenia drugiego małżonka, że godzi się na orzeczenie eksmisji, zamiast poinformować strony o możliwościach, jakie stwarza przepis art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o.

Orzeczenie eksmisji w omawianym trybie powoduje utratę przez eksmitowanego małżonka uprawnienia do dalszego zamieszkiwania we wspólnym mieszkaniu, np. w wypadku najmu lokalu (art. 9 ust. 3 prawa lokalowego) sprawia, że najemcą pozostaje tylko drugi małżonek. Dlatego też wzgląd na ochronę rodziny, w wypadku rażąco nagannego postępowania małżonka, może przemawiać za orzeczeniem eksmisji także wtedy, gdy opuścił on przejściowo wspólne mieszkanie, nie zrywając jednak więzi prawnej wynikającej z zachowania tytułu do tego mieszkania. Tak jest np. wtedy, gdy małżonek odbywa karę pozbawienia wolności za znęcanie się nad rodziną.

VII Zgodny wniosek stron co do podziału wspólnie zajmowanego mieszkania ma miejsce wtedy, gdy strony są zgodne co do sposobu podziału oraz określenia części tego mieszkania, które w wyniku podziału mają przypaść każdemu z małżonków.

W wyniku podziału mieszkania następuje zmiana dotychczasowego stosunku prawnego polegająca na tym, że w miejsce tego stosunku prawnego zostają ukonstytuowane dwa odrębne stosunki prawne. Konsekwencją tego jest, że - gdy chodzi o podział domu lub mieszkania stanowiącego przedmiot własności stron na zasadach obowiązującej ich wspólności majątkowej albo przedmiot ich współwłasności w częściach ułamkowych - podział taki należy uznać za możliwy w rozumieniu art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o. wtedy, gdy w wyniku podziału powstaną samodzielne dwa mieszkania, z których każde - w świetle obowiązującego prawa - może być odrębnym przedmiotem własności (por. w szczególności art. 135 k.c., art. 4 prawa lokalowego, rozporządzenie w sprawie wykonania niektórych przepisów prawa lokalowego - Dz. U. z 1974 r. Nr 26, poz. 152). Do ustanowienia odrębnych dla każdego z małżonków mieszkań stosuje się odpowiednio uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 21 grudnia 1974 r. III CZP 31/74 (OSNCP 1975, z. 9, poz. 128).

Podział mieszkania zajmowanego przez rozwodzących się małżonków na podstawie przysługującego im spółdzielczego prawa do lokalu na dwa odrębne mieszkania, z których każde stanowiłoby przedmiot odrębnego spółdzielczego prawa do lokalu, wchodzi w rachubę jedynie wtedy, gdy ze względu na rozmiar, strukturę i wyposażenie mieszkania możliwe jest - po dokonaniu stosownej przebudowy - utworzenie dwóch samodzielnych mieszkań. Poza tym konieczną przesłanką podziału przez sąd dotychczasowego mieszkania, będącego przedmiotem spółdzielczego prawa do lokalu takiego jak w spółdzielni mieszkaniowej, na dwa odrębne mieszkania, z których każde przypadałoby jednemu z małżonków jako przedmiot przysługującego wyłącznie jemu spółdzielczego prawa do lokalu, jest członkostwo w spółdzielni obojga małżonków. Stwierdzenie to nie odnosi się do podziału mieszkania będącego przedmiotem spółdzielczego prawa do lokalu takiego jak w spółdzielni budowlano-mieszkaniowej (por. tezy III pkt 1 lit. a i VII pkt 1 lit. a wytycznych SN z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74 - OSNCP 1975, z. 3, poz. 37).

Należy mieć na uwadze, że w ramach art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o. kognicja sądu rozwodowego jest ograniczona do podziału mieszkania w sensie fizycznym, polegającego na utworzeniu dwóch odrębnych mieszkań. Nie wchodzi więc w rachubę orzeczenie o wkładzie mieszkaniowym lub budowlanym stanowiącym ekspektatywę uzyskania spółdzielczego prawa do lokalu. Orzeczenie takie byłoby możliwe tylko w trybie art. 58 § 3 k.r.o.

Stosunkowo większe możliwości definitywnego podziału w trybie art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o. istnieją w wypadku zajmowania przez rozwodzących się małżonków wspólnego mieszkania w ramach stosunku najmu. I tu wprawdzie utworzenie, zamiast dotychczasowego jednego mieszkania, dwóch samodzielnych lokali w rozumieniu art. 5 ust. 2 prawa lokalowego wchodzi w rachubę raczej rzadko, jednakże mieszkania utworzone w wyniku podziału nie muszą odpowiadać wymaganiom tego przepisu. Jeżeli bowiem lokal samodzielny może być - w myśl art. 31 prawa lokalowego - na zgodny wniosek osób zainteresowanych przydzielony więcej niż jednemu najemcy, to nie ma uzasadnionych racji ku temu, aby wyłączyć możliwość utworzenia w trybie przewidzianym w art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o. na zgodny wniosek rozwodzących się małżonków powzięty z pełną świadomością jego skutków dwóch lokali mieszkalnych, obejmujących części dotychczasowego wspólnego mieszkania, z których każda byłaby przedmiotem odrębnego stosunku najmu w odniesieniu do każdego z małżonków. Możliwości takiego podziału nie stoi na przeszkodzie konieczność - w braku innego rozwiązania - pozostawienia niektórych pomieszczeń pomocniczych (np. łazienki) we wspólnym używaniu rozwiedzionych małżonków. Ze względu na szczególną podstawę prawną, jaką jest wspomniany przepis art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o., do dokonanego w tym trybie podziału mieszkania nie może mieć zastosowania zasada prawna, ustalona w uchwale składu 7 sędziów SN z dnia 31 sierpnia 1974 r. III CZP 8/74 (OSNCP 1975, z. 4, poz. 51), według której w postępowaniu o podział majątku wspólnego (art. 566 i 567 k.p.c.) sąd nie może objąć podziałem prawa najmu nabytego na podstawie decyzji administracyjnej o przydziale.

Wprawdzie orzeczenie o podziale wspólnego mieszkania w wyroku rozwodowym nie wymaga zgody osób trzecich, objęte jest bowiem z mocy szczególnego przepisu prawa kognicją sądu orzekającego o rozwodzie, to jednak w razie koniecznej przebudowy potrzebne jest nie tylko pozwolenie właściwego terenowego organu administracji państwowej w wypadkach przewidzianych w wyżej przytoczonych przepisach prawa budowlanego oraz prawa lokalowego, lecz także zgoda właściciela (administracji) budynku w odniesieniu do mieszkania, zajmowanego na podstawie stosunku najmu, zgoda zaś spółdzielni w odniesieniu do mieszkania, do którego rozwodzącym się małżonkom przysługuje spółdzielcze prawo do lokalu, podział bowiem mieszkania związany z przebudową wkracza w sposób istotny w uprawnienia wspomnianych podmiotów. Dlatego też przed dokonaniem takiego podziału sąd obowiązany jest ustalić, czy zostało udzielone wymagane pozwolenie lub zezwolenie oraz czy została wyrażona zgoda uprawnionych podmiotów na zamierzoną przebudowę.

Również wtedy, gdy podział mieszkania nie wymaga przebudowy, wskazane jest, w razie wątpliwości, zasięgnięcie opinii właściwego organu administracji państwowej, a w miarę potrzeby przeprowadzenie także innych dowodów, jak oględziny, opinia biegłego, przesłuchanie w charakterze świadka osoby administrującej budynkiem itp.

Przedmiotem podziału w trybie art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o. nie może być mieszkanie, do którego przysługuje prawo tylko jednemu z małżonków, w szczególności mieszkanie funkcyjne. Podział tego rodzaju mieszkań, nawet wtedy, gdy nie zachodzi potrzeba ich przebudowy, mógłby wchodzić w rachubę jedynie za zgodą organu, od którego pochodzi decyzja o przydziale.

Jeżeli zamierzona przebudowa w chwili orzekania nie została jeszcze dokonana, sąd orzekając o podziale powinien w sentencji wyroku określić nowe, przyznane każdemu z małżonków, mieszkania mające powstać w wyniku przebudowy, nawiązując do planu, którego dotyczy pozwolenie, a w innych wypadkach do planu sporządzonego przez biegłego.

VIII Prawomocne orzeczenie w wyroku rozwodowym o przyznaniu wspólnego mieszkania jednemu z małżonków konstytuuje nowy stan prawny, w następstwie którego małżonek ten staje się - w zależności od dotychczasowego statusu prawnego - wyłącznym podmiotem prawa własności mieszkania, spółdzielczego prawa do lokalu lub stosunku najmu. Takie ukształtowanie praw małżonka, któremu sąd przyznał wspólne mieszkanie, powoduje automatyczne wygaśnięcie rzeczowych lub obligacyjnych praw do mieszkania tego z małżonków, który wyraził zgodę na opuszczenie wspólnego mieszkania. O tak daleko idącym skutku prawnym małżonek, wyrażający zgodę na opuszczenie wspólnego mieszkania, powinien być pouczony przez sąd.

W myśl art. 9 ust. 3 prawa lokalowego małżonkowie wspólnie zajmujący lokal mieszkalny są - niezależnie od obowiązującego ich ustroju majątkowego - z mocy samego prawa najemcami tego lokalu. Rezygnacja zatem jednego z małżonków z przysługującego mu prawa najmu, wyrażająca się w zgodzie na jego opuszczenie, oznacza, że przyznanie przez sąd rozwodowy takiego mieszkania jednemu z małżonków powoduje automatycznie utratę przez drugiego małżonka przymiotu najemcy. Okoliczność, że w wyniku opuszczenia wspólnego mieszkania przez jednego z małżonków drugi z nich uzyskuje powierzchnię mieszkalną większą od przysługującej mu w myśl obowiązujących normatywów, nie ma wpływu na dopuszczalność orzeczenia o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, wytworzoną bowiem w takim wypadku sytuację przewiduje i odpowiednio reguluje art. 36 prawa lokalowego.

Gdy chodzi o przyznanie jednemu z rozwiedzionych małżonków przysługującego im spółdzielczego prawa do lokalu, a tym samym mieszkania, będącego przedmiotem tego prawa, należy mieć na uwadze wytyczne w zakresie stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu (wytyczne SN z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74 - OSNCP 1975, z. 3, poz. 37). Ze względu jednak na przewidziane w art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o. ograniczenie kognicji sądu rozwodowego do przyznania jednemu z małżonków wspólnego mieszkania, co - w odniesieniu do mieszkania spółdzielczego - wyraża się przyznaniem jednemu z małżonków spółdzielczego prawa do lokalu, wspomniane wytyczne mogą mieć zastosowanie w ograniczonym zakresie. W szczególności zastosowanie mają tu wyjaśnienia zawarte w tezie III pkt 1 lit. a oraz w tezie VII pkt 1 lit. a tych wytycznych, tezy te bowiem wraz z ich uzasadnieniami mogą być stosowane wprost do sytuacji związanych z przyznaniem mieszkania spółdzielczego jednemu z rozwiedzionych małżonków. W pozostałym zakresie omawiane wytyczne mogą mieć pełne zastosowanie w postępowaniu przed sądem rozwodowym wtedy, gdy w ramach procesu rozwodowego sąd przeprowadza podział - w całości lub częściowo - majątku wspólnego obejmującego spółdzielcze prawo do lokalu (art. 58 § 3 k.r.o.).

Wyrażenie zgody na opuszczenie mieszkania bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego jest konieczną przesłanką orzeczenia o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków. Zgoda ta powinna istnieć w momencie wyrokowania, w wypadku więc cofnięcia już wyrażonej zgody przyznanie mieszkania jednemu z małżonków nie może nastąpić. Zgoda powyższa powinna być wyrażona przez sąd bądź ustnie do protokółu sądowego, bądź w odrębnym piśmie procesowym.

IX Zakres kognicji sądu rozwodowego, określony w art. 58 § 2 k.r.o., ogranicza się do orzeczenia o wspólnym mieszkaniu rozwodzących się małżonków, dlatego sąd nie może rozstrzygać w tym trybie innych sporów nie objętych dyspozycją tego przepisu, na co - w razie potrzeby - należy zwrócić uwagę stron.

W szczególności w wypadku unormowania sposobu korzystania małżonków ze wspólnego mieszkania (art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o.) nie jest dopuszczalne rozstrzygnięcie - ze skutkiem względem osób trzecich nie biorących udziału w sprawie (wynajmującego, spółdzielni budownictwa mieszkaniowego) - o zakresie obowiązków każdej ze stron co do uiszczenia czynszu lub innych świadczeń związanych z zajmowanym wspólnie mieszkaniem. Z zasady jednak dążenia do usunięcia bądź łagodzenia możliwości powstawania ewentualnych przyszłych konfliktów między rozwiedzionymi małżonkami można wyprowadzić wniosek, że w stosunkach wewnętrznych między małżonkami, którzy nadal względem osób trzecich pozostają odpowiedzialni za całość czynszu lub innych świadczeń, możliwe jest - na ich wyraźne żądanie, uzgodnione co do szczegółów - określenie udziału (zwykle procentowo lub ułamkowo) w ponoszeniu czynszu i innych świadczeń.

Również w wypadku definitywnego podziału mieszkania albo przyznania go jednemu z małżonków możliwe jest stosowne ich rozliczenie, ale tylko w razie szczegółowego uzgodnienia przez nich wszystkich warunków dokonania spłat lub dopłat. W razie orzeczenia w tym przedmiocie przez sąd rozwodowy kwestia rozliczeń w zakresie objętym wyrokiem rozwodowym nie może już być ponownie rozstrzygana w innym postępowaniu, w szczególności o podział majątku wspólnego.

X Prawomocne rozstrzygnięcie o wspólnym mieszkaniu stron podlega egzekucji w trybie art. 1046 k.p.c., a wyjątkowo - gdy chodzi o zamieszczone przy określeniu sposobu korzystania z mieszkania nakazy lub zakazy - w trybie art. 1051 k.p.c. Dlatego też sentencja wyroku rozwodowego w tej części powinna odpowiadać wymaganiom tytułu egzekucyjnego.

W tych wszystkich wypadkach, w których w wyniku orzeczenia o wspólnym mieszkaniu stron jeden z małżonków obowiązany jest wydać drugiemu z małżonków wspólne mieszkanie lub jego oznaczoną w sentencji wyroku część, należy orzec również o obowiązku wydania stosując odpowiednio - w drodze analogii - przepis art. 624 k.p.c.

Wszelkie rozstrzygnięcia przewidziane w art. 58 § 2 k.r.o. (podobnie jak i przewidziane w § 3 tego artykułu) stają się skuteczne najwcześniej z chwilą uprawomocnienia się wyroku w jego podstawowej części orzekającej rozwód, mogą być bowiem wydane tylko na wypadek orzeczenia rozwodu. Rozstrzygnięcia te nie mogą się więc uprawomocnić ani ulec wykonaniu przed uprawomocnieniem się podstawowej części wyroku orzekającej rozwód. W konsekwencji, rozstrzygnięcia te podlegają wykonaniu z momentem uprawomocnienia się wyroku rozwodowego, a jeżeli wyrok w części orzekającej rozwód uprawomocnił się wcześniej niż rozstrzygnięcie o wspólnym mieszkaniu stron - z chwilą uprawomocnienia się tego rozstrzygnięcia. Dlatego też z reguły odpada potrzeba określania terminu wykonania, chyba że w postępowaniu poprzedzającym rozstrzygnięcie wydane na zgodny wniosek stron żądały one zamieszczenia oznaczonego przez nie terminu wykonania, albo że ze względu na szczególnie uzasadniony wypadek sąd uzna za wskazane wyznaczyć odpowiedni termin wykonania na podstawie art. 320 k.p.c.

Orzeczenie o przyznaniu wspólnego mieszkania jednemu z małżonków wymaga zamieszczenia wzmianki o braku uprawnienia drugiego małżonka do lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, stwarza to bowiem pełną jasność w postępowaniu egzekucyjnym, w którym bez tego zastrzeżenia miałyby zastosowanie przepisy art. 56 ust. 2 prawa lokalowego i § 151 rozporządzenia w sprawie czynności komorników. Przed wydaniem orzeczenia w tym przedmiocie należy wyjaśnić, czy ten drugi małżonek ma realne możliwości uzyskania we własnym zakresie innego pomieszczenia.

Wadliwa jest praktyka polegająca na zamieszczaniu w zawartym w wyroku rozwodowym orzeczeniu eksmisji wzmianki odnoszącej eksmisję do osób reprezentujących prawa eksmitowanego małżonka, skoro kognicja sądu określona w art. 58 § 2, zdanie drugie k.r.o., ogranicza się wyłącznie do rozpoznania wniosku o eksmisję małżonka, wydane zaś w tym trybie orzeczenie nie może naruszać praw jakichkolwiek osób trzecich.

Przeciwko dopuszczalności wydania wyroku częściowego, ograniczonego tylko do orzeczenia rozwodu, przemawia zarówno literalna wykładnia przepisów art. 58 § 2 i § 3 k.r.o., jak i ich cel zmierzający do tego, aby wyrok rozwodowy całościowo regulował wszystkie związane z rozwodem sprawy przewidziane w art. 58 k.r.o.

XI Wnioski, przewidziane w art. 58 § 2, zdanie drugie i trzecie k.r.o., są żądaniami procesowymi stron, wymagającymi rozstrzygnięcia pozytywnego albo negatywnego. Tego ich charakteru nie zmienia okoliczność, że mogą one pochodzić zarówno od powoda, jak i od pozwanego, a w konsekwencji, że mogą one być zgłoszone nie tylko w pozwie, lecz także w innym piśmie procesowym bądź ustnie do protokółu (por. art. 125-126 k.p.c. oraz odpowiednio art. 193 § 3 k.p.c.) i że ich zgłoszenie przez pozwanego nie wymaga powództwa wzajemnego. Zgodnie z zasadą dyspozycyjności wnioski te mogą być cofnięte przy odpowiednim zastosowaniu art. 203 k.p.c.

Zamieszczenie w sentencji wyroku wzmianki o nieorzekaniu o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania (por. wyżej teza III pkt 2) stwarza możliwość zaskarżenia tego negatywnego rozstrzygnięcia bez potrzeby ubiegania się o uzupełnienie wyroku w trybie art. 351 § 1 k.p.c.

XII Wszystkie, przewidziane w art. 58 § 2 k.r.o., rodzaje rozstrzygnięć niewątpliwie leżą w interesie rozbitej rodziny, nie wynika z tego jednak, aby nie mogły być one przedmiotem odrębnego, samodzielnego zaskarżenia.

Przede wszystkim należy zauważyć, że rozstrzygnięcia o eksmisji ze wspólnego mieszkania jednego z małżonków (art. 58 § 2, zdanie drugie k.r.o.) oraz o podziale wspólnego mieszkania i o przyznaniu takiego mieszkania jednemu z małżonków (art. 58 § 2, zdanie trzecie k.r.o.) nie są konieczną częścią wyroku rozwodowego, zależą bowiem od wniosku jednego albo obojga małżonków, w konsekwencji więc mogą, ale nie muszą być przedmiotem rozstrzygnięć przez sąd orzekający o rozwodzie.

Inaczej jest wprawdzie co do rozstrzygnięcia o sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania przez czas zamieszkiwania w nim rozwiedzionych małżonków, rozstrzygnięcie to bowiem jest obligatoryjne i następuje z urzędu. I tu jednak brak jest między tym rozstrzygnięciem a orzeczeniem rozwodu tak ścisłego związku, jaki zachodzi między orzeczeniem rozwodu a rozstrzygnięciem o władzy rodzicielskiej oraz o ponoszeniu kosztów utrzymania i wychowania małoletnich dzieci, skoro orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez rozwiedzionych małżonków w zasadzie wchodzi w rachubę wtedy, gdy nie doszło do orzeczenia w myśl wniosków stron z art. 58 § 2, zdanie drugie i trzecie, lub § 3 k.r.o. i skoro w pewnych sytuacjach faktycznych (por. wyżej tezę III) sąd może zaniechać orzekania o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania.

W wypadku zasadności rewizji jedynie w części dotyczącej orzeczenia rozwodu, pociągającej za sobą uchylenie zaskarżonego wyroku albo zmianę wyroku i oddalenie powództwa, uchylenie wyroku pierwszej instancji w całości albo zmiana tego wyroku i oddalenie powództwa uzasadnione są tym, że rozstrzygnięcia przewidziane w art. 58 § 2 k.r.o., podobnie jak i rozstrzygnięcie przewidziane w § 3 tego artykułu, nie mają samodzielnego bytu w tym sensie, że mogą być wydane tylko w razie orzeczenia rozwodu.

XIII W przeciwieństwie do wniosków, przewidzianych w art. 58 § 2 k.r.o., które - w razie ich zgłoszenia - muszą być rozstrzygnięte w wyroku rozwodowym, rozstrzygnięcie wniosku strony o podział majątku wspólnego (art. 58 § 3 k.r.o.) jest fakultatywne w tym sensie, że może mieć miejsce tylko wtedy, gdy przeprowadzenie takiego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu rozwodowym. Dlatego też sąd rozwodowy, w razie zgłoszenia takiego wniosku przez jedną ze stron, powinien dążyć do wykorzystania istniejących możliwości uzgodnienia stanowisk stron co do składu i sposobu podziału, mając jednak na względzie, że aprobowanie przez jednego z małżonków propozycji strony przeciwnej nie może być jedynie wynikiem stanowiska tej strony, uzależniającego wyrażenie zgody na rozwód od przyjęcia proponowanego przez nią sposobu podziału. Działalność mediacyjna sądu powinna zmierzać do przeprowadzenia podziału zgodnego z usprawiedliwionymi interesami obu stron.

Niemożność doprowadzenia do uzgodnienia stanowisk stron nie oznacza jeszcze konieczności odstąpienia od rozpoznania wniosku o podział majątku wspólnego, jeżeli okoliczności istotne dla tego rozstrzygnięcia mogą być wyjaśnione bez przeprowadzenia zbyt skomplikowanego postępowania i wiążącego się z tym dłuższego upływu czasu, np. gdy chodzi jedynie o uzyskanie informacji co do tytułu własności, kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego, lub zasięgnięcia opinii biegłego co do wartości przedmiotu objętego wspólnością. W wypadkach wątpliwych celowość kontynuowania postępowania zmierzającego do podzielenia majątku wspólnego zależy od rozważenia, czy korzyści wynikające z definitywnego uregulowania małżeńskich spraw majątkowych nie przemawiają za dokonaniem podziału nawet kosztem pewnego przedłużenia postępowania dowodowego. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, poruszonej w ustępie VIII pkt 7 wyżej powołanych zaleceń kierunkowych Sądu Najwyższego, w których wskazano, że dokonanie podziału majątku wspólnego, obejmującego tak ważny składnik jak prawo do mieszkania, zwłaszcza gdy jest to składnik podstawowy, może być często uzasadnione nawet kosztem pewnej zwłoki postępowania w sprawie.

Przy ocenie zasadności przeprowadzenia podziału majątku wspólnego w procesie rozwodowym należy mieć na uwadze, że zgłoszenie przez stronę takiego wniosku nie jest dopuszczalne po pierwsze wtedy, gdy w wypadku wcześniejszego ustania wspólności majątkowej w przedmiocie podziału majątku wspólnego już się toczy odrębne postępowanie, po drugie zaś wtedy, gdy dokonanie podziału majątku wspólnego wymagałoby udziału osób trzecich, co w sprawie o rozwód nie jest możliwe (np. w razie konieczności połączenia podziału majątku wspólnego z działem spadku lub ze zniesieniem współwłasności).

Podstawę prawną do przeprowadzenia podziału częściowego stwarzają przepisy art. 1038 k.c. w związku z art. 46 k.r.o.

W razie dokonania podziału częściowego, podobnie jak w wypadku zwiększenia się majątku wspólnego, przed uprawomocnieniem się orzeczenia o podziale, o nowe pozycje, nie objęte podziałem, każda ze stron mogłaby żądać podziału reszty majątku wspólnego, nie objętej wyrokiem rozwodowym, w zwykłym, nieprocesowym trybie postępowania.

XIV Decyzja o odmowie dokonania podziału nie może nastąpić w postaci oddalenia wniosku o podział, gdyż nie jest to rozstrzygnięcie co do meritum sprawy. Nie jest uzasadniona również forma odrzucenia wniosku, taka decyzja może bowiem nastąpić tylko w razie istnienia którejkolwiek z przyczyn odrzucenia, przewidzianych w art. 199 k.p.c. Brak jest także podstawy do umorzenia postępowania w przedmiocie podziału majątku wspólnego, nie zachodzi tu bowiem zbędność lub niedopuszczalność rozstrzygnięcia, lecz szczególna przyczyna odmowy rozstrzygnięcia określona w art. 58 § 3 k.r.o. Brak jest wreszcie podstawy do przekazania wniosku do rozpoznania w trybie nieprocesowym (art. 567 k.p.c.) choćby dlatego, że wszczęcie odrębnego postępowania nieprocesowego byłoby niedopuszczalne, skoro rozwód nie został jeszcze prawomocnie orzeczony, a więc wspólność majątkowa jeszcze trwa.

Najbardziej zgodna z istotą omawianej decyzji jest forma pozostawienia wniosku bez rozpoznania. Wprawdzie procedura cywilna nie przewiduje takiej formy, wynika to jednak z tego, że chodzi o sytuację nową, powstałą wskutek nowelizacji k.r.o. W braku więc stosownego unormowania w przepisach postępowania cywilnego należy zastosować formę najbardziej adekwatną do sytuacji. Wzorem może tu być unormowanie art. 362 § 3 k.p.c., które w omawianym zakresie wykazuje pewne podobieństwo uzasadniające zastosowanie ograniczonej analogii.

Brak jest podstawy do przyjęcia, że wspomniana decyzja może zapaść wyłącznie albo w odrębnym postanowieniu, albo w wyroku rozwodowym, zależy to bowiem od okoliczności sprawy, a w szczególności od tego, w jakim stadium procesu wniosek o podział zostanie zgłoszony. Jeżeli wpłynie on wtedy, gdy sprawa dojrzała już do orzeczenia rozwodu, a podział majątku wymagałby dalszych wyjaśnień i przeprowadzenia dowodów w szerszym zakresie, nie byłoby potrzeby wydawania odrębnego postanowienia, skoro decyzję o nierozpoznawaniu wniosku o podział można zamieścić także w sentencji wyroku rozwodowego.

Orzeczenie o pozostawieniu wniosku o podział majątku wspólnego bez rozpoznania nie podlega odrębnemu zaskarżeniu. Nie jest ono bowiem orzeczeniem kończącym postępowanie (art. 394 § 1 k.p.c.), skoro po pierwsze, nie kończy, lecz odmawia przeprowadzenia postępowania w tym przedmiocie, i to z przyczyny czysto formalnej, po drugie, postępowanie o podział majątku po orzeczeniu rozwodu może być przeprowadzone we właściwym trybie, po trzecie zaś, żaden przepis szczególny nie przewiduje w tym wypadku zaskarżenia.

XV Zamieszczone z urzędu w wyroku rozwodowym orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o.) jest objęte ogólnym wpisem od sprawy o rozwód, nie podlega zatem odrębnej opłacie. Natomiast zaskarżenie tylko takiego rozstrzygnięcia pociąga za sobą konieczność uiszczenia wpisu w najniższej przewidzianej w rozporządzeniu wysokości, skoro nie ma w nim przepisu bardziej adekwatnego do tego rodzaju rozstrzygnięcia.

Inne rozstrzygnięcia przewidziane w art. 58 § 2 i § 3 k.r.o. jako uzależnione od wniosku jednej lub obu stron nie są objęte wpisem od sprawy o rozwód, podlegają więc odrębnym wpisom właściwym według ich natury prawnej, mianowicie wpisom określonym w § 17 pkt 2 rozporządzenia, gdy chodzi o żądanie eksmisji, bądź wpisowi określonemu w § 26 rozporządzenia, gdy chodzi o pozostałe żądania.

Wprawdzie w myśl art. 16 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych sąd nie podejmie żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata, zasady tej nie można odnieść do wniosków przewidzianych w art. 58 § 2 i § 3 k.r.o. ze względu na daleko idące odmienności tych wniosków w porównaniu z wszelkimi innymi żądaniami zgłaszanymi w pismach, o których mowa w art. 16 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych. Wspomniane więc wnioski mogą być zgłaszane nie tylko w pozwie, lecz w toku całego postępowania, i to zarówno przez powoda, jak i pozwanego. Ponadto, co ważniejsze, wnioski te mają charakter warunkowy w tym sensie, że podlegają rozpoznaniu i ewentualnie uwzględnieniu tylko w razie uwzględnienia powództwa, upadają natomiast automatycznie w wypadku oddalenia powództwa o rozwód. Pobieranie więc opłaty od wniosku, co do którego nie jest pewne, czy będzie rozpoznany, nie znajduje uzasadnienia w racjach, leżących u podstaw art. 16 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych. Uwzględniając potrzeby, wynikające ze znowelizowanego art. 58 k.r.o., uzasadnione jest stosowanie w drodze analogii z przepisem § 9 ust. 2 rozporządzenia praktyki, według której w razie rozstrzygnięcia w wyroku rozwodowym o jednym z wniosków, przewidzianych w art. 58 § 2 i § 3 k.r.o. sąd w tym wyroku orzeka o pobraniu stosownego wpisu od takiego rozstrzygnięcia. Praktyka ta nie tylko uwzględnia odrębności takich rozstrzygnięć, lecz także sprzyja sprawnemu wdrożeniu unormowań zawartych w znowelizowanym art. 58 k.r.o.

O pobraniu stosowanego wpisu orzeka sąd w wyroku rozwodowym w razie rozstrzygnięcia wniosku co do istoty (merytorycznie), tj. zarówno przez uwzględnienie, jak i przez oddalenie wniosku (np. w przedmiocie orzeczenia eksmisji).

Te same reguły co do wysokości wpisu obowiązują w razie zaskarżenia wyroku rozwodowego tylko w części rozstrzygającej o wniosku. Natomiast w razie zaskarżenia całego wyroku należy pobrać jeden wpis określony w treści wyroku od powództwa o rozwód.

Nie należy natomiast orzekać o wpisie od wniosku o podział majątku wspólnego w wypadku pozostawienia go bez rozpoznania z tej przyczyny, że przeprowadzenie podziału spowodowałoby nadmierną zwłokę postępowania, wtedy bowiem nie ma rozstrzygnięcia co do istoty sprawy.

OSNC 1978 r., Nr 3, poz. 39