Spółdzielcze prawo do lokalu pod rządami uchylonego art. 215 § 2 Pr.Spółdz.

Zgodnie z art. 215 § 2 zdanie 1 pr. spółdz. w brzmieniu obowiązującym od wejścia w życie ustawy - Prawo spółdzielcze, tj. od dnia 1 stycznia 1983 r. do dnia 24 kwietnia 2001 r., spółdzielcze prawo do lokalu przydzielonego obojgu małżonkom lub jednemu z nich w czasie trwania małżeństwa dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych rodziny należało wspólnie do obojga małżonków bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe. Przepis ten uniezależniał przynależność spółdzielczego prawa do lokalu do obojga małżonków od ustroju majątkowego obowiązującego w małżeństwie. Prawo to należało w każdym przypadku wspólnie do obojga małżonków jeżeli zostały spełnione dwa warunki - do przydziału lokalu doszło w czasie trwania małżeństwa i przydział ten nastąpił w celu zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych rodziny.

Rozwiązanie to stanowiło lex specialis wobec ogólnych unormowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczących małżeńskich ustrojów majątkowych (art. 31 i n. k.r.o.) i zmierzało do poszerzenia - w zestawieniu z dotychczasowymi rozwiązaniami - kręgu sytuacji, w których spółdzielcze prawo do lokalu należało wspólnie do małżonków (por. uchwałę SN z dnia 29 listopada 1991 r., III CZP 123/91, wyrok SN z dnia 24 marca 1999 r., I CKN 1092/97, postanowienie SN z dnia 23 marca 2000 r., II CKN 796/98, a także wyrok TK z dnia 10 maja 2005 r., SK 40/02).

W przypadku małżonków żyjących w ustroju rozdzielności majątkowej cel ten był osiągany przez ustanowienie przymusowej wspólności łącznej w zakresie prawa do lokalu, do której w zakresie nieunormowanym w art. 215 pr. spółdz. znajdowały odpowiednie zastosowanie przepisy o wspólności ustawowej (art. 215 § 2 zdanie 2 pr. spółdz.).

Jeżeli w małżeństwie obowiązywał ustrój wspólności ustawowej, założenie to realizowało wyłączenie instytucji surogacji unormowanej wówczas w art. 33 pkt 3 k.r.o. w brzmieniu poprzedzającym zmianę wywołaną wejściem w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 162, poz. 1691), której zastosowanie - w braku regulacji szczególnej - prowadziłoby do tego, że prawo do lokalu należałoby do majątku osobistego małżonka, gdy wkład mieszkaniowy lub budowlany został w całości wniesiony z majątku nabytego przed powstaniem wspólności. Prawo do lokalu, na zasadzie odstępstwa od unormowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczących surogacji, należało zatem wspólnie do małżonków także wtedy, gdy wkład mieszkaniowy lub budowlany został sfinansowany ze środków należących wyłącznie do jednego małżonka (por. też podjętą jeszcze przed wejściem w życie ustawy - Prawo spółdzielcze uchwałę SN z dnia 30 listopada 1974 r., III CZP 1/72 oraz uchwałę SN z dnia 9 stycznia 1986 r., III CZP 71/85).

Zgodnie z obowiązującym w miarodajnym czasie art. 213 § 3 zdanie 1 pr. spółdz. do konstytutywnego nabycia spółdzielczego prawa do lokalu prowadził przydział, nie zaś złożenie propozycji przydzielenia lokalu lub przyjęcie tej propozycji (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 1983 r., I CZ 88/83). Skoro tak, mając na względzie, że w małżeństwie wnioskodawczyni i H. Z. obowiązywał ustrój wspólności ustawowej, prawo to, nabyte w czasie trwania małżeństwa, należało wspólnie do obojga małżonków, bez względu na to, że wkład mieszkaniowy został pokryty ze środków należących do wnioskodawczyni (art. 215 § 2 zdanie 1 pr. spółdz.).

Wpłata na wkład mieszkaniowy dokonana z majątku wnioskodawczyni stanowiła natomiast nakład z majątku osobistego na majątek wspólny (por. cytowaną już uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 1986 r., III CZP 71/85), który powinien podlegać rozliczeniu w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności (art. 567 § 1 k.p.c.), co też się stało w niniejszej sprawie. Wykładnia, taka, wbrew wywodom skargi kasacyjnej, nie stanowiła wykładni rozszerzającej przepisu o charakterze wyjątkowym, jakim był art. 215 § 2 pr. spółdz., lecz w pełni oddawała jego treść i cel.

Racją jest, że pod rządami art. 215 pr. spółdz. w orzecznictwie przyjęto, że w sytuacji, w której w czasie trwania małżeństwa powstało oczekiwanie prawne na przydział spółdzielczego prawa do lokalu (ekspektatywa prawa), należy odstąpić od zasady, według której po ustaniu wspólności majątkowej niemożliwe jest nabycie prawa na warunkach tej wspólności (por. uchwałę SN z dnia 12 stycznia 1978 r., III CZP 86/77, a także postanowienie SN z dnia 28 października 2008 r., IV CSK 246/08).

Odmienne rozwiązanie, polegające na dokonaniu przydziału, po ustaniu wspólności, tylko na rzecz jednego małżonka, naruszałoby - uwzględniając wspólne oczekiwanie prawne - prawa współmałżonka. Stanowiska tego nie można jednak odnosić do sytuacji odwrotnej, tj. uzyskania przydziału w czasie trwania małżeństwa w sytuacji, w której wkład mieszkaniowy został zgromadzony ze środków pochodzących z majątku jednego z małżonków, ponieważ wykładnia taka kolidowałaby z treścią i celem art. 215 § 2 zdanie 1 pr. spółdz., który, jak już była mowa, wyłączał w tym przypadku działanie zasady surogacji, dążąc do zwiększenia kręgu sytuacji, w których prawo do lokalu przynależało obojgu małżonkom. Zaskarżony wyrok nie naruszył tym samym art. 33 k.r.o., pomijając kwestię sposobu sformułowania tego zarzutu i odniesienia go do obecnej treści tego przepisu.

Przepis art. 215 § 2 pr. spółdz. utracił moc obowiązującą w odniesieniu do spółdzielczych lokatorskich praw do lokalu z dniem 24 kwietnia 2001 r., na skutek wejścia w życie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 1222 ze zm.), a w odniesieniu do spółdzielczych własnościowych praw do lokalu – z dniem 15 stycznia 2003 r. (art. 3 ustawy z dnia 19 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. nr 240, poz. 2058).

W orzecznictwie przyjęto w tym kontekście, że przysługujące obojgu małżonkom, pozostającym w ustroju wspólności majątkowej, na podstawie art. 215 § 2 pr. spółdz., spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, po uchyleniu tego przepisu przysługiwało nadal obojgu małżonkom, jako przedmiot wspólności łącznej. Wyraźnie odrzucono przy tym, jako kolidujący z zakazem wstecznego działania prawa i znaczeniem oraz funkcją mieszkania, pogląd, że zmiana stanu prawnego miałaby taki skutek, iż prawo do lokalu przynależne pierwotnie obojgu małżonkom, z chwilą uchylenia art. 215 § 2 pr. spółdz. miałoby stać się, na zasadzie surogacji, elementem majątku osobistego (odrębnego) jednego z małżonków, gdy wkład został pokryty wyłącznie ze środków majątkowych nabytych przez tego małżonka przed zawarciem małżeństwa (por. uchwałę SN z dnia 11 lutego 2005 r., III CZP 79/04).

Zarówno w dacie przydziału lokalu, jak i w dacie rozstrzygającej o składnikach majątku należących do dzielonego majątku wspólnego, obowiązywała reguła, według której przydział lokalu na rzecz jednego lub obojga małżonków w czasie trwania małżeństwa skutkował tym, że prawo do lokalu należało do obojga małżonków, a źródło, z którego wpłacony został wkład mieszkaniowy, było pozbawione znaczenia. Ocena przynależności prawa do lokalu do majątku wspólnego w niniejszej sprawie powinna zatem nastąpić według tej właśnie reguły (por. postanowienie SN z dnia 20 czerwca 2008 r., IV CSK 60/08).

Postanowienie z dnia 8 września 2017 r., II CSK 178/17

Standard: 10899 (pełna treść orzeczenia)

Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu przysługujące na podstawie art. 215 § 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.) łącznie obojgu małżonkom pozostającym w ustroju rozdzielności majątkowej stało się z dniem uchylenia tego przepisu przedmiotem ich wspólności w częściach ułamkowych.

Należy przyjąć, że z dniem 15 stycznia 2003 r. przysługujące obojgu małżonkom spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego przydzielonego przed dniem 24 kwietnia 2001 r. poddane zostało, zgodnie z regułą bezpośredniego działania ustawy nowej, reżimowi obowiązującego małżonków ustroju majątkowego. Jeżeli zatem małżonkowie w dniu 15 stycznia 2003 r. podlegali ustawowej wspólności majątkowej, omawiane spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu stało się z tym dniem przedmiotem ich wspólności łącznej jedynie według norm regulujących ustawową wspólność majątkową małżeńską (tj. już bez ograniczeń wynikających z uchylonych przepisów art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz.), a jeżeli podlegali rozdzielności majątkowej – przedmiotem wspólności w równych częściach ułamkowych, tj. takiej, jaka powstałaby, gdyby po dniu 14 stycznia 2003 r. nabyli spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, pokrywając w równych częściach wkład budowlany. Należy zaznaczyć, że dla powyższej oceny nie ma znaczenia, czy rozdzielność majątkowa była wynikiem zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej, czy też innego zdarzenia. Nie przekonuje wyrażony w piśmiennictwie pogląd, że jeżeli małżonkowie przed dniem 15 stycznia 2003 r. zawarli umowę ustanawiającą rozdzielność majątkową, to do objęcia tą rozdzielnością po tym dniu spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego przydzielonego przed dniem 24 kwietnia 2001 r. nieodzowne jest uzupełnienie tej umowy przez rozciągnięcie jej na to prawo. Pogląd ten pomija, że z chwilą uchylenia art. 215 § 2 i 3 Pr.spółdz. z mocy samej ustawy nastąpiło poddanie objętego nimi prawa reżimowi obowiązującego małżonków w tej chwili ustroju majątkowego, a więc także wynikającego z zawartej wcześniej umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową.

Uchwała SN z dnia 11 lutego 2005 r., III CZP 79/04

Standard: 22535 (pełna treść orzeczenia)