Zadośćuczynienie z tytułu bezprawnego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym bez zgody
Zadośćuczynienie z tytułu pozbawienia wolności (art. 445 § 2 k.c.) Postępowanie w sprawach przymusowej hospitalizacji osób chorych psychicznie
Żeby zobaczyć pełną treść należy się zalogować i wykupić dostęp.
W orzecznictwie przyjmuje się, iż mocą wiążącą i powagą rzeczy osądzonej objęta jest sentencja wyroku, postanowienia w trybie nieprocesowym oraz motywy wyroku w takich graniach, w jakich stanowią one konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia, niezbędne do określenia jego zakresu. W sytuacji, kiedy zachodzi związanie prawomocnym orzeczeniem sądu i ustaleniami faktycznymi, które legły u jego podstaw, niedopuszczalne jest w innej sprawie o innym przedmiocie, dokonywanie ustaleń i ocen prawnych sprzecznych z prawomocnie osądzoną sprawą. W ocenie Sądu Apelacyjnego orzeczenie wydane w trybie art. 24 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego ( obecnie Dz. U. z 2011 roku, nr 231, poz. 1375 ze zm.) wiąże Sąd w niniejszej sprawie, w zakresie sentencji wyrażonej w tym orzeczeniu, a brak jego uzasadnienia pozostaje obojętny dla ustalenia związania przedmiotowym orzeczeniem. Sentencja niniejszego postanowienia jednoznacznie wskazuje, iż nie zostały spełnione przesłanki z art. 24 ustawy o ochronie życia psychicznego – co jest równoznaczne ze stwierdzeniem bezprawnego naruszenia dóbr osobistych powoda.
Wielokrotnie wypowiadana przez powoda względem różnych osób, samobójcza groźba samopodpalenia, uzasadniała obiektywną ocenę istnienia realnego i bezpośredniego zagrożenia dla życia powoda, szczególnie w kontekście jego konfliktu związanego z prowadzonym postępowaniem administracyjnym. W chwili przyjęcia powoda do placówki pozwanego, nie była możliwa pełna i jednoznaczna ocena jego faktycznego stanu psychicznego, nie sposób zatem postawić pozwanej zarzutu w realiach niniejszej sprawy, że mogła przewidzieć, że groźby powoda nie zostaną rzeczywiście zrealizowane. Lekarz dyżurny musiał podjąć natychmiastową, ale też i ryzykowną decyzję w oparciu o deklarowane uprzednio przez powoda groźby samobójcze oraz fakt, iż powód pozostaje w przewlekle trudnej i konfliktowej sytuacji osobistej i zawodowej.
Należy następnie wskazać, że uwzględnienie roszczeń z art. 448 k.c. ma charakter fakultatywny, a więc nie muszą być one uwzględnione mimo spełnienia przesłanek ustawowych. Sąd nie ma obowiązku zasądzenia zadośćuczynienia na podstawie komentowanego przepisu w każdym przypadku naruszenia dóbr osobistych - przy stosowaniu tego przepisu bierze się pod uwagę całokształt okoliczności faktycznych, w tym winę sprawcy naruszenia dóbr osobistych i jej stopień oraz rodzaj naruszonego dobra. ( por. wyrok SN z dnia 19 kwietnia 2006 roku, II PK 245/2005, OSNP 2007, nr 7-8, poz. 101 ).
Biorąc pod uwagę rodzaj naruszonego dobra osobistego i w istocie niewielki rozmiar doznanej przez powoda krzywdy a nade wszystko motyw i cel działania pozwanej w postaci ochrony najwyżej chronionego dobra, jakim jest życie człowieka oraz brak winy po stronie pozwanej, Sąd Apelacyjny uznał, iż żądanie zasądzenia zadośćuczynienia nie zasługuje na uwzględnienie.
Wyrok SA w Warszawie z dnia 13 marca 2017 r., VI ACa 1405/15
Standard: 10495 (pełna treść orzeczenia)
Zdrowie psychiczne jest dobrem osobistym każdego człowieka. Co do zasady każdy może zatem swobodnie zadecydować, czy potrzebuje leczenia oraz określić jego czas, miejsce i rodzaj. Dotyczy to także poddania się leczeniu w szpitalu psychiatrycznym (art. 22 ust. 1 u.o.z.p.). Ustawodawca dostrzegł jednak, że osoby z zaburzeniami psychicznymi w rozumieniu art. 3 ust. 1 u.o.z.p. mogą mieć trudności z rozeznaniem swojego stanu zdrowia psychicznego i potrzeb w zakresie leczenia, a w art. 23 ust. 1 i art. 29 ust. 1 u.o.z.p. określił przesłanki przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby chorej psychicznie bez jej zgody. Takie przyjęcie jest możliwe jeżeli dotychczasowe zachowanie tej osoby wskazuje na to, że z powodu choroby psychicznej zagraża ona bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, ale również ze względu na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego oraz jeżeli jest ona niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę jej stanu zdrowia.
Postępowanie toczące się na podstawie art. 29 u.o.z.p. zmierzające do zbadania, czy istnieje potrzeba przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby chorej psychicznie bez jej zgody wymaganej według art. 22 u.o.z.p., stanowi ingerencję w konstytucyjne prawo wolności i nietykalności człowieka. Konsekwencje orzeczeń wydawanych na podstawie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego uzasadniają zatem ścisłe wykładanie jej przepisów i przestrzeganie bezwzględnego wymogu, by rozstrzygnięcie wydane na jej podstawie było celowe z punktu widzenia dobra i interesu osoby, której dotyczy (uchwała Sądu Najwyższego z 6 lutego 1996 r., III CZP 6/96, OSNC 1996, nr 7-8, poz. 95). Poszanowanie dóbr osobistych jednostki i działanie wyłącznie dla jej dobra w celu ochrony jej życia lub zdrowia wymaga również restrykcyjnego przestrzegania przepisów regulujących postępowanie określone ustawą w celu zagwarantowania prawa do obrony osób z zaburzeniami psychicznymi.
Postanowienie SN z dnia 25 listopada 2016 r., V CSK 295/16
Standard: 19369 (pełna treść orzeczenia)
Art. 5 ust. 1 lit. e EKPC, zezwala na pozbawienie wolności osoby cierpiącej na zaburzenia umysłowe, (persons of unsoundmind). Przepis ten obejmuje różne zaburzenia psychiczne, w tym zaburzenia osobowości (m.in. zaburzenia preferencji seksualnych) oraz upośledzenie umysłowe. W wyroku Rakevich v. Rosja z 28 października 2003 r. (sprawa 58973/00), ETPCz uznał, że pojęcia "osoby umysłowo chorej" nie da się precyzyjnie zdefiniować, gdyż psychiatria jest dziedziną ewoluującą zarówno pod względem medycznym, jak i pod względem postaw w społeczeństwie.
ETPCz wyznaczył trzy konwencyjne warunki dla uznania legalności przymusowej izolacji na podstawie art. 5 ust. 1 lit. e EKPC. Po pierwsze, zaburzenie umysłowe osoby musi ustalić właściwy organ na podstawie obiektywnych opinii lekarskich. Po drugie, zaburzenia muszą być takiego rodzaju lub o takim stopniu, który uzasadnia przymusowe odosobnienie. Wreszcie, po trzecie, zaburzenia muszą utrzymywać się przez cały okres pozbawienia wolności. To zaś stanowi warunek usprawiedliwiający dalsze hospitalizowanie w warunkach zamkniętych. (zob. wyroki ETPCz w sprawach Winterwerp p. Holandii z 24 października 1979 r. sprawa 6301/73, § 39; Johnson p. Wielka Brytania z 24 października 1997 r. sprawa 22520/93, § 60; Varbanov p. Bułgaria z 5 października 2000 r. sprawa 31365/96, § 45; Hutchison Reid p. Wielka Brytania z 20 lutego 2003 r., sprawa 50272/99, § 48). Wszystkie te warunki są spełnione przez art. 19 upwozp.
Trybunał podkreśla, że przedmiotem sprawy M. v. Niemcom (sprawa 19359/04) były przepisy niemieckiego kk. ETPCz orzekł, że niemiecka postpenalna detencja osób stwarzających zagrożenie dla społeczeństwa powinna była czynić zadość gwarancjom, jakie określa art. 7 ust. 1 i art. 5 EKPC (m.in. zakaz retroaktywnego stosowania przepisów o izolacji sprawcy niebezpiecznego dla społeczeństwa). Sprawa M. v. Niemcy zawisła na tle stanu faktycznego, w którym skarżący został skazany na 5 lat pozbawienia wolności oraz na umieszczenie go po odbyciu kary w tzw. ośrodku prewencyjnym (niem. Sicherungsverwahrung). Przepisy obowiązujące w czasie wyrokowania przez sąd niemiecki (w 1986 r.), w pierwotnym brzmieniu, określały, że maksymalny czas pobytu w takim ośrodku nie będzie dłuższy niż 10 lat. W 1998 r. doszło do nowelizacji prawa, uprawniającej do bezterminowego umieszczenia w ośrodku sprawcy przestępstwa, wobec którego sąd orzekł środek poprawczy bądź zapobiegawczy (§ 67d ust. 3 niemieckiego kk). W takiej sytuacji znajdował się skarżący. Stosowanie wobec niego tego środka dłużej niż 10 lat nie zostało orzeczone w wyroku z 1986 r., lecz było skutkiem nowelizacji § 67 ust. 3 niemieckiego kk ustawą zmieniającą z 26 stycznia 1998 r.
Podstawowy problem jaki ETPCz rozstrzygał w sprawie M. v. Niemcy to dopuszczalność retroaktywnego działania prawa przez postpenalną, bezterminową izolację skarżącego w ośrodku prewencyjnym (art. 5 EKPC - prawo do wolności; § 122 i nast. uzasadnienia wyroku). Skarżący M. twierdził, że zmiana prawa pozwoliła retroaktywnie zaostrzyć wymierzoną uprzednio karę. Rząd RFN przekonywał, że środek zapobiegawczy nie jest karą, co powoduje, iż nie obejmuje go zakaz zawarty w art. 7 ust. 1 EKPC (por. § 113 uzasadnienia wyroku). ETPCz jednogłośnie uznał, że retroaktywne stosowanie przepisów o izolacji sprawcy niebezpiecznego dla społeczeństwa jest niezgodne z art. 7 ust. 1 i art. 5 EKPC (§ 105 uzasadnienia wyroku). W uzasadnieniu wyroku ETPCz stwierdził, że osoby prewencyjnie uwięzione, choć umieszczane w wydzielonych pawilonach więziennych, ale w zwykłych celach przez co brak istotnej różnicy między warunkami odbywania kary pozbawienia wolności a warunkami prewencyjnego pozbawienia wolności (§ 4 i 5 uzasadnienia wyroku).
W systemie prawnym Niemiec brak było aktów prawnych regulujących ten typ uwięzienia, poza tymi, które odnoszą się do "zwykłej" kary długoterminowego pozbawienia wolności. Sam pobyt w ośrodku prewencyjnym ma charakter środka punitywnego, a nie wyłącznie zabezpieczającego. Argumentując na rzecz tej tezy ETPCz wskazał na brak specyficznych działań, odmiennych od stosowanych wobec "zwykłych" więźniów, które miałyby na celu zapobieżenie przestępstwu. ETPCz zaznaczył, iż cele kary i środka prewencyjnego są zbliżone: polegają na ochronie społeczeństwa i resocjalizacji przestępcy, że o wymierzeniu i wykonaniu kary oraz środka prewencyjnego decydują te same sądy oraz, że jako środek izolacyjny, umieszczenie w ośrodku prewencyjnym należy do dotkliwych sankcji, a nawet - ze względu na bezterminowość - stanowi formę sankcji najdotkliwszej. ETPCz nie zgodził się również ze stanowiskiem niemieckich władz, jakoby "przekształcenie" umieszczenia w ośrodku prewencyjnym na okres maksymalnie 10 lat w pobyt bezterminowy dotyczyło wyłącznie sposobu egzekucji kary.
Trybunał zauważa, że w samym orzecznictwie ETPCz wyraźnie dopuszcza się "retroaktywne" stosowanie środków kwalifikowanych jako "policyjne" oraz przyznaje Państwom-Stronom EKPC pewien margines swobody w kwalifikacji danego środka (zob. wyrok ETPCz z 17 grudnia 2009 r. w sprawie Gardel p. Francji, sprawa 16428/05, §§ 17, 61).
Ponieważ przepisy państw stron Konwencji normujące przymusową izolację osób, o których mowa w art. 5 ust. 1 lit. e często nie ograniczają długości okresu izolacji, ETPCz rozstrzygnął w sprawie Winterwerp problem, czy standard konwencyjny obejmuje wyłącznie prawo do sądowej kontroli podstaw decyzji o pozbawieniu wolności, czy też również mieści w sobie prawo okresowego zwracania się do sądu o kontrolę podstaw przedłużania go, a także pytanie o obowiązek okresowej kontroli z urzędu. Trybunał strasburski orzekł, że osoby pozbawione wolności na czas nieokreślony mają prawo odwołać się do sądu dowodząc, że okoliczności sprawy przestały uzasadniać dalsze przetrzymywanie w szpitalu psychiatrycznym lub w innym specjalnym zakładzie i domagać się zwolnienia (§ 55 i następne uzasadnienia wyroku). Nikt nie może być umieszczony lub przetrzymywany w zakładzie psychiatrycznym bez ustalenia przez lekarzy, że stan, w jakim się znajduje, wymaga przymusowej hospitalizacji. Z wyjątkiem przypadków nagłych i z zastrzeżeniem, że arbitralne pozbawienie wolności nigdy nie jest zgodne z prawem - nikogo nie można pozbawić wolności bez przekonujących, obiektywnych opinii lekarskich wskazujących na chorobę umysłową; rodzaj i stopień zaburzeń musi wskazywać na potrzebę przymusowego odosobnienia, a środek taki jest dopuszczalny wyłącznie pod warunkiem ich utrzymywania się (Winterwerp, § 39). Stanowisko to zostało potwierdzone w kolejnych wyrokach (zob. wyrok X p. Wielka Brytania z 5 listopada 1981 r. w sprawie 7215/75, §§ 61-62).
W wyroku w sprawie Luberti p. Włochy (wyrok z 23 lutego 1984 r. w sprawie 9019/80, § 29) ETPCz orzekł, że zwolnienie ze szpitala powinno nastąpić niezwłocznie po orzeczeniu stwierdzającym, że pacjent nie jest już chory ani niebezpieczny dla otoczenia. Jednocześnie jednak podkreślił, że zwolnieniem z zakładu zainteresowana jest także społeczność, do której wróci po zwolnieniu. Należy więc postępować ostrożnie i często potrzebny jest pewien czas na podjęcie decyzji o możliwym terminie zwolnienia.
Wyrok TK z dnia 23 listopada 2016 r., K 6/14
Standard: 4756 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 18884 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 64432 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 18883 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 18882 (pełna treść orzeczenia)