Powództwo o ustalenie bezprawności naruszenia dobra prawnego

Dopuszczalność skorzystania z art. 189 k.p.c. jako środka ochrony dóbr osobistych ewoluowała na przestrzeni lat, i tak o ile w dawniejszym orzecznictwie budziła wątpliwości, o tyle obecnie możliwość taka nie budzi już takich zastrzeżeń. Ostatecznie Sąd Najwyższy w wyroku z 13 listopada 2014 r. (V CSK 29/14) uznał możliwość żądania przez powoda wyłącznie ustalenia faktu bezprawnego naruszenia dóbr osobistych za stanowisko „ugruntowane” w orzecznictwie. Podobnie w piśmiennictwie wielu autorów wskazywało na taką dopuszczalność.

Pogląd taki jest jednak jednocześnie poddawany w wątpliwość przez część doktryny, albowiem na gruncie wykładni literalnej art. 189 k.p.c. przywołany przepis pozwala żądać ustalenia istnienia stosunku prawnego lub prawa, natomiast stwierdzenie naruszenia dobra osobistego, także w sposób bezprawny, nie stanowi stwierdzenia istnienia stosunku prawnego ani prawa. Treścią stosunku prawnego są określone prawa i odpowiadające im obowiązki drugiej strony stosunku. Bezprawne naruszenie dóbr osobistych jest zdarzeniem prawnym, które powoduje powstanie stosunku, którego treścią są obowiązki podmiotu naruszającego dobra osobiste (np. obowiązek usunięcia skutków naruszenia). Stwierdzenie istnienia prawa lub stosunku prawnego miałoby miejsce dopiero w przypadku stwierdzenia przez sąd istnienia określonego obowiązku po stronie podmiotu naruszającego dobra osobiste, a nie samego faktu naruszenia dobra osobistego. Stosowanie art. 189 k.p.c. do ochrony dóbr osobistych ma przy tym charakter precedensowy w stosunku do innych instytucji prawa cywilnego, a przywołany przepis nie stanowi np. podstawy do stwierdzenia zawinionego wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym (art. 415 k.c.) bez orzekania o zakresie obowiązku odszkodowawczego (por. P. Sobolewski, komentarz do art. 24 k.c. w: red. K. Osajda, Kodeks cywilny. Komentarz, Legalis 2017).

W ocenie Sądu ten właśnie pogląd jest adekwatny do okoliczności faktycznych niniejszej sprawy, tym bardziej, że analiza wyszczególnionego w ww. wyroku Sądu Najwyższego z 13 listopada 2014 r. orzecznictwa uznanego przez ten Sąd za „ugruntowane” prowadzi do wniosku, że powołane w tym wyroku orzeczenia wydane zostały na tle całkiem innych dóbr osobistych, niż cześć bądź dobre imię. Cechą wspólną opisywanych stanów faktycznych było to, że żaden ze sposobów ochrony dóbr osobistych, wymienionych w art. 24 k.c., nie dawał poszkodowanemu ochrony, nie można więc było wystąpić z inaczej sformułowanym powództwem, jak tylko o ustalenie naruszenia dobra osobistego.

Taka sytuacja nie występuje w okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy. Wskazywane przez powoda dobro osobiste - cześć - w swoim aspekcie zewnętrznym przybiera postać zniesławienia i występuje w przypadku, gdy wypowiedź naruszająca cześć dotrze do innych osób niż tylko osoba zniesławiana. Właśnie na takie naruszenie powołuje się powód, wskazując na jakoby przekazaną jakoby opinii publicznej - poprzez niepodjęcie uchwały o udzieleniu absolutorium - informację o niedostatecznych jego umiejętnościach menedżerskich. Już na pierwszy rzut oka widać, że przy naruszeniu takiego dobra osobistego na pierwszy plan wysuwa się sposób ochrony naruszonych dóbr polegający na złożeniu oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie (art. 24 § 2 zdanie drugie k.c.). Na tle niniejszej sprawy argumenty przemawiające za dopuszczalnością powództwa o ustalenie naruszenia dobra osobistego, opartego o art. 189 k.p.c., są więc nieprzystające do rodzaju naruszonego dobra powodów i nieadekwatne do stanu faktycznego sprawy.

Polemizując ze stanowiskiem wyrażonym w wyroku Sądu Najwyższego z 13 listopada 2014 r. (V CSK 29/14) wskazać jeszcze trzeba, że w istocie żądanie złożenia oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie w przypadku żądania przeprosin (złożenia wyrazów ubolewania) następuje z reguły, gdy do naruszenia dobra osobistego już doszło i w zasadzie nie ma groźby dalszych jego naruszeń. Ponadto wydaje się być dalece wątpliwa celowość postępowania, którego ostatecznym celem miałoby być jedynie ustalenie bezprawności danego naruszenia jako dającego „wystarczającą satysfakcję” pokrzywdzonemu, który nie żądałby z tego tytułu chociażby przeprosin.

uznanie na tym tle, iż dopuszczalne jest wytoczenie powództwa z art. 189 k.p.c. jedynie dla „satysfakcji” pokrzywdzonego z ustalenia wyrokiem sądu bezprawności danego zachowania się, wówczas powództwo takie byłoby możliwe także wtedy, gdy sprawca dobrowolnie dopełnił wszystkich dostępnych jego możliwościom czynności zmierzających do usunięcia skutków naruszenia, np. sam sprostował rozgłoszone przez siebie nieprawdziwe informacje szkalujące pokrzywdzonego i przeprosił go. W takiej sytuacji powództwo z art. 189 k.p.c. byłoby w istocie wytaczane pomimo braku istnienia dalszego sporu między stronami, co z kolei byłoby sprzeczne z celem procesu cywilnego jako takiego.

Sąd Najwyższy w analizowanym wyroku z 13 listopada 2014 r. w dalszej części uzasadnienia wskazał, że z punktu widzenia charakteru naruszenia dóbr osobistych jako dóbr niemajątkowych, na pierwszym miejscu wśród środków ochrony wysuwane są z zasady roszczenia niemajątkowe. Tak czyni również polski kodeks cywilny w art. 24 § 1 k.c., środki majątkowe dopuszczając jakby obok i przewidując je dodatkowo na zasadach ogólnych prawa zobowiązań (art. 24 § 1 zdanie trzecie i § 2). W doktrynie podkreśla się, co również zauważył SN, że w sprawach o naruszenie dóbr osobistych typowe jest oczekiwanie przez powoda satysfakcji z przyznania się pozwanego do naruszenia i takie rozstrzygnięcie może mieć podstawowe znaczenie.

Przytoczone powyżej argumenty przemawiają ostatecznie za potrzebą opowiedzenia się na gruncie rozpoznawanej sprawy - w temacie dopuszczalności powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. naruszenia dobra osobistego w postaci czci - za interpretacją wynikającą z zasady prawnej wyrażonej uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 24 lutego 1967 r. (III PZP 41/66), a dotyczącej domagania się przez pracownika ustalenia, że zakład pracy nie miał podstaw do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia. Sąd Najwyższy nie znalazł podstaw do konstruowania tego powództwa w oparciu o art. 189 k.p.c. w zw. z art. 23 k.c. w celu ustalenia naruszenia dobra osobistego pracownika, rozumianego jako godność pracownicza, która miałaby zostać naruszona poprzez bezpodstawne - jego zdaniem - zwolnienie z pracy bez wypowiedzenia. Stan faktyczny będący podstawą omawianej uchwały siedmiu sędziów jest bardziej adekwatny do stanu faktycznego niniejszej sprawy (cześć rozumiana jako dobre imię w aspekcie zewnętrznym oraz jako godność osobista w aspekcie wewnętrznym jest bowiem dobrem osobistym zbliżonym do godności pracowniczej). Argumentacja przedstawiona przez Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z 24 lutego 1967 r. sprowadzała się również do tego, że odrębne przepisy szczegółowe regulują w tym zakresie uprawnienia pracownika, nie ma więc potrzeby wytaczania powództwa z art. 189 k.p.c., analogicznie zaś w przypadku naruszenia dóbr osobistych w postaci czci pokrzywdzony dostateczną ochronę może uzyskać na podstawie art. 24 § 1 k.c., co też zresztą powód pierwotnie uczynił.

Zgodzić trzeba się więc na gruncie tej sprawy zarówno ze stanowiskiem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w uchwale z 24 lutego 1967 r., jak i ze stanowiskiem doktryny, uznającym za niedopuszczalne zastosowanie art. 189 k.p.c. dla stwierdzenia naruszenia dobra osobistego (patrz cytowany wyżej komentarz P. Sobolewskiego do art. 24 k.c. w: red. K. Osajda, Kodeks cywilny. Komentarz, Legalis 2017).

Drugim powodem oddalenia tego powództwa jest brak interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. w po stronie powodów. Interes prawny jest wskazywany jako materialnoprawna przesłanka powództwa o ustalenie. Uznaje się przy tym, że interes prawny zachodzi wówczas, gdy sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości (por. wyrok SN z 18 czerwca 2009 r., II CSK 33/09). Interes prawny istnieje więc wtedy, gdy istnieje niepewność danego prawa lub stosunku prawnego (tak z przyczyn faktycznych, jak prawnych). Podkreślenia wymaga jednak, że powództwo to stanowi w określonych przypadkach jedyny sposób dochodzenia praw (por. wyrok SN z 24 maja 2017 r., III CSK 155/16). Możliwość wytoczenia powództwa o świadczenie co do zasady wyklucza natomiast po stronie powoda istnienie interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie naruszonego prawa lub stosunku prawnego.

Interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie naruszenia czci powód na tle niniejszej sprawie – zdaniem Sądu - nie wykazał. Istnienie tego interesu jest jednogłośnie kwestionowane w tych sytuacjach, w których występuje równocześnie inna forma ochrony praw powoda. Powszechne jest zapatrywanie, że możliwość wytoczenia np. powództwa o świadczenie wyklucza po stronie powoda istnienie interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego. Odnosząc powyższe do realiów tej sprawy po raz kolejny wskazać trzeba, że w przypadku naruszenia takiego dobra osobistego jak cześć, podstawową formą ochrony jest domaganie się złożenia oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie, co zresztą powód uczynił, ale żądanie to okazało się niezasadne. Tym samym nie ma on interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie, co jest drugim powodem uzasadniający oddalenie powództwa ewentualnego, opartego o art. 189 k.p.c. w zw. z art. 23 k.c.

Wyrok SO w Szczecinie z dnia 26 września 2017 r., VIII GC 381/16

Standard: 10360 (pełna treść orzeczenia)