Odpowiedzialność z tytułu utrzymania w czystości nieruchomości oraz przylegających do niej chodników

Utrzymanie w czystości nieruchomości oraz przylegających do nich chodników reguluje ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 250, z późn. zm. - dalej: „ustawa o utrzymaniu czystości”, w treści obowiązującej w dacie wypadku powódki - 17 stycznia 2012 r., Dz. U. 2005 r., nr 236, poz. 2008, z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (tekst jedn. Dz. U. 2016 r., poz. 1440 z późn. zm., w treści obowiązującej we wcześniej wskazanej dacie - Dz. U. z 2007 r. Nr 19, poz. 115 z późn. zm.).

Zgodnie zaś z art. 5 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach właściciele i użytkownicy wieczyści nieruchomości mają obowiązek utrzymania czystości i porządku przez usuwanie błota, śniegu, lodu i innych zanieczyszczeń z chodników położonych wzdłuż nieruchomości, przy czym za taki chodnik uznaje się wydzieloną część drogi publicznej służącą dla ruchu pieszego położoną bezpośrednio przy granicy nieruchomości.

Zgodnie z art. 20 pkt 4 w zw. z art. 19 ust. 5 ustawy o drogach publicznych obowiązek utrzymania w czystości nawierzchni chodników przy każdej kategorii drogi publicznej położonej w mieście na prawach powiatu i niebędącej autostradą, ani drogą ekspresową spoczywa na zarządcy tej drogi, którym jest zarząd miasta (por. wyrok SN z dnia 29 stycznia 1999 r., I CKN 1005/97).

Żadna z tych definicji nie określa szerokości chodnika, a więc nie ogranicza, przez podanie wymiaru, szerokości wydzielonego miejsca przeznaczonego do ruchu pieszych, które może być uznane za chodnik. Nie określa też, jakiej szerokości pas gruntu obowiązana jest utrzymywać w porządku osoba do tego zobowiązana, jeżeli jej nieruchomość przylega do placu (tak m.in. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2010 r., IV CSK 369/09 i wyrok SA w Gdańsku z dnia 3 października 2014 r., V ACa 477/14).

Regulamin utrzymania czystości i porządku na terenie Gminy Miejskiej P. (k 136 do 141 i k 142 do 147) w § 2 pkt 9 przedstawia podobną definicję. Nie określa jednak szerokości chodnika, podobnie jak poprzednie uregulowania. W § 5 ust. 5 regulamin jedynie przy drogach bez wydzielonego chodnika wskazuje na obowiązek właściciela nieruchomości utrzymania w czystości części pasa drogowego o szerokości minimum 1 m, przylegającego do nieruchomości, po którym mogą poruszać się piesi.

Zestawienie tych uregulowań wskazuje jednak na ograniczenie szerokości chodnika do pasa, po którym poruszają się piesi. Nie chodzi o osoby poruszające się samochodem i o pas drogi umożliwiających dojścia do samochodu, zwłaszcza wówczas, gdy pojazd nie jest postawiony na miejscu do tego wyznaczonym.

Adresatem normy… są „właściciele nieruchomości”, zatem podmioty posiadające własność nieruchomości (lub „władające” nieruchomością), bez względu na to, czy są to osoby fizyczne (tak w uz. wyroku z dnia 5 listopada 1997 r. TK, 22/97).

Art. 2 ust. 1 pkt 4 ustawy z 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach wskazuje, że przez właściciela nieruchomości rozumie się przez to także współwłaścicieli, użytkowników wieczystych oraz jednostki organizacyjne i osoby posiadające nieruchomości w zarządzie lub użytkowaniu, a także inne podmioty władające nieruchomością. Powołany wcześniej Regulamin utrzymania czystości i porządku na terenie Gminy Miejskiej P. w § 2 pkt 12 wskazuje na definicję pojęcia właściciela nieruchomości. Wymienia w nim również podmioty władające nieruchomością, w tym posiadaczy samoistnych i zależnych.

Dla prawidłowej wykładni tych uregulowań istotne jest pojęcie nieruchomości przyjęte w kodeksie cywilnym. W myśl art. 46 § 1 kc nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

W orzecznictwie sądów administracyjnych przyjmuje się, że za właściciela uznaje każdy podmiot, który włada nieruchomością tj. wyodrębnionym gruntem i związanym z nim trwale budynkiem - na podstawie prawa własności, współwłasności, wieczystego użytkowania, zarządu i użytkowania (tzw. trwały zarząd i użytkowanie to władztwo nad nieruchomościami Skarbu Państwa lub gminy uregulowane przepisami ustawy o gospodarce nieruchomościami), a także ewentualnie na podstawie stosunku obligacyjnego. (zob. wyrok NSA w Warszawie z dnia 20 lipca 2016 r., II FSK 1655/14, wyroki WSA w: Gliwicach z dnia 14 czerwca 2016 r., I SA/GI 269/16, w Szczecinie z dnia 27 marca 2014 r., I SA/Sz 1291/13, w Poznaniu z dnia 5 lutego 2014 r., IV SA/Po 869/13). W tych orzeczeniach chodziło jednak o stosunki obligacyjne innego rodzaju niż występujące w sprawie. Obejmowały one swoim władztwem całą nieruchomość. We wspomnianym orzecznictwie administracyjnym przyjmuje się nawet, że z przepisu art. 2 ust. 1 pkt 4 ustawy definiuje własność w sposób szerszy niż przepisy kodeksu cywilnego (zob. wyrok WSA w L., z dnia 30 grudnia 2016 r., I SA/Lu 629/16). Z uwagi na konieczność zachowania spójności definicji dotyczących wyrażeń ustawowych trudno się jednak z tym poglądem zgodzić, zwłaszcza przy odmiennym orzecznictwie sądów administracyjnych powołującym się na definicje z art. 46 kc, wcześniej powołanym.

Z art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 1892 – w czasie zdarzenia tekst jedn. Dz. U. z 2000 r., nr 80, poz. 203 z późn. zm. - w obu uregulowanie to jest tej samej treści) stwierdza, że każdy samodzielny lokal może stanowić odrębną nieruchomość. W zestawieniu z art. 46 kc (in fine) przepisy tej ustawy, w ocenie sądu odwoławczego, powinny mieć znaczenie dla wykładni art. 5 ust. 1 pkt 4 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach i użytego w niej określenia nieruchomość. Art. 3 ust. 1 ustawy o własności lokali stanowi, że w razie wyodrębnienia własności lokali właścicielowi lokalu przysługuje udział w nieruchomości wspólnej jako prawo związane z własnością lokalu. Nieruchomość wspólną stanowi natomiast grunt oraz części budynku i urządzenia, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali (art. 3 ust. 2 w/w ustawy). Oznacza to, że grunt i niektóre elementy znajdującego się na nim budynku, niezbędne do korzystania przez wszystkich właścicieli lokali, takie jak np. fundamenty, mury zewnętrzne, klatki schodowe, windy, instalacje wodne, grzewcze, elektryczne itp., nie mogą stanowić wyłącznej własności właścicieli lokali. Są zatem współwłasnością właścicieli lokali. Do części budynku mogących stanowić współwłasność właścicieli lokali nie należą jednak samodzielne lokale mieszkalne, ponieważ współwłasnością właścicieli wyodrębnionych lokali i dotychczasowego właściciela nieruchomości objęte są tylko te części budynku, które nie są lokalami należącymi do właścicieli wyodrębnionych lokali i dotychczasowego właściciela nieruchomości, i które nie służą wyłącznie do użytku tych właścicieli ze względu na należące do nich lokale. Samodzielne lokale niewyodrębnione stanowią własność dotychczasowego właściciela nieruchomości (zob. uchwałę SN z dnia 28 lutego 1996 r., III CZP 199/95 oraz wyroki z dnia 2 grudnia 1998 r., I CKN 903/97 i z dnia 21 lutego 2002 r., IV CKN 751/00).

Artykuł 3 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy o własności lokali kwalifikuje udział w nieruchomości wspólnej jako część składową w rozumieniu art. 50 kc w zw. z art. 46 § 1 kc nieruchomości lokalowej, a to oznacza - zgodnie z art. 47 § 1 kc - że jako część składowa nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych. Zasady wyznaczania udziału w nieruchomości wspólnej zostały określone w art. 3 ust. 3 ustawy o własności lokali, jako stosunek powierzchni użytkowej lokalu wraz z powierzchnią pomieszczeń przynależnych do łącznej powierzchni użytkowej wszystkich lokali wraz z pomieszczeniami do nich przynależnymi. Strony umowy nie mogą określić tego udziału według innych kryteriów (zob. wyroki SN z dnia: 16 marca 2016 r., IV CSK 259/15, 7 października 2015 r., I CSK 722/14, 16 stycznia 2008 r., IV CSK 402/07).

Obowiązek współwłaścicieli utrzymania czystości i porządku w obrębie nieruchomości należy do tych, które związane są niepodzielnie z nieruchomością, skoro jej części składowe, tj. grunt okalający budynek, mury, fundamenty i instalacje dochodzące do budynku stanowią jej część składową. Obowiązki wynikające z art. 5 ust. 1 pkt 4 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach ciążą na wszystkich właścicielach/współwłaścicielach nieruchomości położonych przy ulicach w sposób równy, jakkolwiek zróżnicowany może być ich zakres. Kryterium różnicującym zakres obowiązków będzie długość przylegającego do nieruchomości chodnika i wyznaczającego w związku z tym rozmiar pracy zobowiązanego podmiotu. Właściciel nieruchomości nie jest obowiązany do uprzątnięcia chodnika, na którym jest dopuszczony płatny postój lub parkowanie pojazdów samochodowych. Nie można nakazać właścicielom nieruchomości usuwania bądź ograniczania śliskości chodników (zob. wyrok WSA w Gliwicach z dnia 9 stycznia 2015 r., (...) SA/GI (...).

Nie istnieją prawne przeszkody podzielenie tego obowiązku umownie, skoro art. 201 kc i art. 206 kc wskazują na taką możliwość. Współwłaściciel czy właściciel nieruchomości zawierając umowę z osobą trzecią może określić wykonywanie tego obowiązku przez tę osobę i jego zakres. Nie stoi temu na przeszkodzie zarówno w/w przepis art. 5 ust. 1 pkt 4 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, jak i art. 353 [1] kc. W razie zawarcia przez przedsiębiorców umowy w formie pisemnej nie można się powoływać na to, że zgodnym zamiarem stron było zawarcie odmiennych istotnych postanowień umowy niż te, które zostały pisemnie wyrażone (teza 2 wyroku SN z dnia 15 września 2004 r., III CK 375/03).

Z zawartej umowie najmu z dnia 23 lipca 2009 r. (k 116 do 121) wynika, że współwłaściciel nieruchomości powierzył najemcy obowiązek utrzymania i czystości jedynie na terenie przylegającym do lokalu użytkowego. Określenia użyte w § 12 ust. 4 pkt 5 tej umowy wskazują tylko na obowiązek odnoszący się do terenu przed sklepem. Nie określono w niej, jaki to ma być obszar, ale użyte sformułowania wskazują wprost na powierzenie czynności właściciela/współwłaściciela nieruchomości związanych z utrzymaniem porządku i czystości jedynie częściowo. Nie wymieniono w niej nawet całości chodnika.

Dołączone do akt zdjęcia sklepu (k 99 i k 129 do 132) wraz ze szkicem i szkicem z wizji (k 102 i k 184) przesądzają, że nie można przyjąć by obowiązek ten sięgał terenu, na którym doszło do zdarzenia w dniu 17 stycznia 2012 r. Z tego punktu widzenia, przy uwzględnieniu charakteru obowiązków właścicieli związanych z „nieruchomością” i zeznaniami świadka K. B. odnoszącymi się do braku „ustanowienia odrębnych lokali” oraz podziału czynności związanych utrzymaniem porządku i czystości pogląd sądu pierwszej instancji o braku przesłanek odpowiedzialności strony pozwanej zasługiwał na aprobatę. Dodać należy, że skarżąca nie neguje odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń jedynie w sytuacji wykazania odpowiedzialności A. M. za skutki wypadku z dnia 17 stycznia 2012 r. (art. 822 § 1 kc – zob. przykładowo: wyrok SA w Krakowie z dnia 20 kwietnia 2016 r., I ACa 22/16).

Nie doszło zatem w sprawie do naruszenia prawa materialnego: art. 5 ust. 1 pkt 4 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach i § 5 uchwały Nr XXXIII/403/08 Rady Miejskiej w P. z dnia 24 września 2008 r. (k 142 do 147).

Odpowiedzialność wynikająca z art. 5 ust. 1 pkt 4 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach nie jest odpowiedzialnością absolutną i nie jest oparta na zasadzie ryzyka. Sąd pierwszej instancji w pełni prawidłowo uznał zatem, że odpowiedzialność ta oparta jest na art. 415 kc. Odpowiedzialność z w/w przepisu opiera się na zasadzie winy, a więc działanie sprawcy szkody musi być zawinione. Może ono polegać na podjęciu określonego działania, jak i na jego zaniechaniu (w przypadku, gdy istnieje obowiązek działania). Do powstania odpowiedzialności deliktowej konieczne jest kumulatywne spełnienie trzech jej przesłanek, a mianowicie: zdarzenia szkodzącego polegającego na zawinionym działaniu lub zaniechaniu, powstanie szkody, istnienie związku przyczynowego pomiędzy zdarzeniem a szkodą. Niewątpliwie w wyniku zdarzenia z dnia 17 stycznia 2012 r. doszło do szkody na osobie i w majątku powódki. Nie wykazano jednak w sprawie by doszło do zaniechania obowiązków z art. 5 ust. 1 pkt 4 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Z zeznań wszystkich świadków przesłuchanych w sprawie wynika, że chodnik był odśnieżony i posypany przed zdarzeniem. Brak jest nie tylko unormowania odnoszącego się do pozwanych by przypisać im odpowiedzialność, ale również nie wykazano w sprawie zaniechania skutkującego ich ewentualną odpowiedzialnością na podstawie art. 415 kc.

Dodać trzeba, że w sprawie możliwe było pozwanie wszystkich ewentualnych osób, których odpowiedzialność mogłaby wchodzić w grę, przy zastosowaniu art. 441 kc.

Wyrok SA w Łodzi z dnia 23 marca 2017 r., I ACa 1252/16

Standard: 10075 (pełna treść orzeczenia)