Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka

Nie ulega wątpliwości, że odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania (art. 552 § 4 k.p.k.) opiera się na zasadzie ryzyka. (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15.09.1999r. I KZP 27/99). Nie oznacza to jednak, że we wszystkich wypadkach, gdy w wyniku ostatecznego rozstrzygnięcia oskarżony został uniewinniony albo postępowanie zostało umorzone, sąd orzekający w przedmiocie odszkodowania zwolniony jest od rozważenia także innych okoliczności, jeśli ich charakter powoduje, że - mimo zapadnięcia w sprawie, w przedmiocie odpowiedzialności karnej, wskazanych orzeczeń - tymczasowe aresztowanie nie zostanie uznane za niewątpliwie niesłuszne w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k.

Warto przywołać fragment uzasadnienia cyt. wyżej uchwały, w której Sąd Najwyższy stwierdził, że gdy przy stosowaniu tymczasowego aresztowania sąd nie dopuścił się obrazy prawa procesowego, ocena niewątpliwej niesłuszności tymczasowego aresztowania wymaga uwzględnienia, przede wszystkim, ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie w przedmiocie odpowiedzialności karnej osoby, która w tym trybie była pozbawiona wolności, a także całokształtu okoliczności ustalonych do chwili wydawania orzeczenia przez sąd rozpatrujący wniosek o odszkodowanie z tego tytułu. Konieczność uwzględnienia tak szerokiego kręgu okoliczności wynika, o czym była już mowa, z tego, że, co prawda, odpowiedzialność Skarbu Państwa za niesłuszne tymczasowe aresztowanie opiera się na zasadzie ryzyka, ale jednocześnie niesłuszność musi mieć charakter niewątpliwy.

Wyrok SA w Warszawie z dnia 19 czerwca 2015r., II AKa 146/15

Standard: 6593 (pełna treść orzeczenia)

Punktem wyjścia rozważań dotyczących problematyki odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie musi być unormowanie art. 41 ust. 5 Konstytucji RP, w którym stwierdza się, że każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania. Ta zasada konstytucyjna, co oczywiste, odnosi się też do pozbawienia wolności w wyniku zatrzymania. Powyższy przepis pozostaje w zgodzie z postanowieniami Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., której art. 5 ust. 5 stanowi, że każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania.

Niewątpliwie prawnomaterialne podstawy roszczeń o odszkodowanie lub zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie określa art. 552 § 4 k.p.k. Porównanie treści przepisów art. 416 - 418 k.c. z przepisami art. 552 prowadzi do wniosku, że w sprawach toczących się w trybie określonym w rozdziale 58, odpowiedzialność Skarbu Państwa niezależna jest od winy organu, w wyniku działalności którego nastąpiła szkoda, gdyż odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie ryzyka. Tak też wprost stwierdza się w uzasadnieniu do projektu kodeksu (Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997). Zwalnia to, co oczywiste, wnioskodawcę (oskarżonego) od obowiązku wykazywania winy, jak ma to miejsce w sytuacjach przewidzianych w art. 416 i 418 k.c. (por. uchwała SN z dnia 15 września 1999 r., I KZP 27/99, OSNKW 1999/11-12/72). Aczkolwiek osobą uprawnioną do uzyskania odszkodowania lub zadośćuczynienia w rozdziale 58 konsekwentnie nazywa się oskarżonym, jednakże czyni się to w znaczeniu ogólnym (art. 71 § 3 k.p.k.), co oznacza, że przepisy tego rozdziału odnoszą się również do podejrzanego (art. 71 § 1 k.p.k.).

Tak szerokie zakreślenie granic odpowiedzialności Skarbu Państwa z tytułu niewątpliwie niesłusznego zatrzymania tymczasowego aresztowania wynika z charakteru prawnego tej odpowiedzialności - zasady ryzyka - oraz z tego, czego owo ryzyko dotyczy. W tym bowiem wypadku Skarb Państwa ponosi ryzyko prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w zakresie stosowania środka związanego z pozbawieniem wolności. Jeżeli więc z punktu widzenia ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie w przedmiocie odpowiedzialności karnej oraz całokształtu okoliczności ustalonych do chwili wydania orzeczenia w przedmiocie odszkodowania okazuje się, że pozbawienie wolności nie było uzasadnione, także ze społecznego punktu widzenia, to za poniesioną szkodę i doznaną krzywdę wynikłą ze stosowania zatrzymania wobec osoby, której w tym okresie dotyczyło domniemanie niewinności - właśnie na zasadzie słuszności - odpowiedzialność ponosić musi Skarb Państwa.

Jeszcze dobitniej tę kwestię wyjaśniono w uchwale Sądu Najwyższego r. z dnia 23 maja 2006 r. Wskazano tamże, że przy ocenie kwestii niewątpliwie niesłusznego zatrzymania w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. sąd powinien mieć na uwadze, czy zastosowanie tego środka przymusu procesowego nastąpiło z obrazą przepisów rozdziału 27 Kodeksu postępowania karnego, a tym samym, czy spowodował on dolegliwość, jakiej osoba zatrzymana nie powinna była doznać, analizując to zagadnienie w aspekcie całokształtu okoliczności zaistniałych w sprawie, w której doszło do zatrzymania, a znanych w dacie orzekania w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia, w tym także z uwzględnieniem prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w której nastąpiło zatrzymanie, jeżeli już zapadło (vide I KZP 5/06 OSNKW 2006/6/55, Biul. SN 2006/5/17, Prok. i Pr. 2006/9/18). Z kolei w pisemnych motywach tej uchwały trafnie ponownie przypomniano, że odpowiedzialność Skarbu Państwa, o jakiej mowa w art. 552 k.p.k., opiera się na zasadzie ryzyka, a nie winy (zob. np. S. Stachowiak: Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w kodeksie postępowania karnego, PiPr 1999, nr 1; J. Grajewski: Przebieg procesu karnego, Warszawa 2004 r.; T. Grzegorczyk, J. Tylman: Polskie postępowanie karne, Warszawa 1998 r., s. 805, Warszawa 2005 r.; S. Waltoś: Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2005 r.; Z. Świda w: A. Banaszak i A. Preisner red.: Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego a stosowanie zatrzymania i tymczasowego aresztowania w procesie karnym - w - Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002 r.).

Nie ulega wątpliwości, że skoro odpowiedzialność Skarbu Państwa oparta jest na zasadzie ryzyka, to także przy badaniu niewątpliwej niesłuszności zatrzymania (podobnie, jak i tymczasowego aresztowania lub skazania) niezbędna staje się ocena ex nunc, czyli przez pryzmat całokształtu okoliczności z momentu rozstrzygania w przedmiocie wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie z racji owego zatrzymania. Ustalenie zatem w wyniku takiej oceny, że organ błędnie przyjmował istnienie podstaw do zatrzymania oznacza, iż podstaw takich nie było, bez względu na to czy dokonujący zatrzymania miał świadomość ich braku, czy też jej nie miał, opierając się np. na niewiarygodnych, niepełnych lub niesprawdzonych informacjach (vide uchwała SN z dnia 23 maja 2006 r., I KZP 5/06 OSNKW 2006/6/55, Biul. SN 2006/5/17, Prok. i Pr. 2006/9/18).

Skoro realizacja ENA ewidentnie spoczywa na organach (funkcjonariuszach) państwa jego wykonania, to ograniczenie się w tej ocenie jedynie do przypadków, w których zatrzymanie nastąpiło z naruszeniem przepisów prawa, nie jest trafne, gdyż sprowadzałoby tą odpowiedzialność Skarbu Państwa de facto do zasady winy, a nie ryzyka. Podstawy zatrzymania muszą przecież istnieć obiektywnie, a nie jedynie w odczuciu organu dokonującego lub zarządzającego zatrzymanie. Nie istnieją one zatem nie tylko wtedy, gdy organ ścigania z pełną świadomością dokona lub zarządzi zatrzymanie mimo braku ku temu podstaw, ale i wówczas, gdy mylnie przyjmuje ich istnienie, a nieprawidłowość tę ustalono w wyniku dalszych, późniejszych czynności. Nie ma to nic wspólnego z winą organu procesowego. Ryzyko zaś takich naruszeń obciąża w zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej Skarb Państwa. Jeśli bowiem odpowiedzialność Skarbu Państwa za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie opiera się na zasadzie ryzyka, to szkoda i krzywda powstałe z działania funkcjonariuszy Państwa mogą zostać spowodowane również działaniami przez nich niezawinionymi. Odpowiedzialność Skarbu Państwa uchyla (zmniejsza) jedynie wykazanie przesłanek egzoneracyjnych.

Wyrok SA w Szczecinie z dnia 26 marca 2009 r., II AKa 1/09

Standard: 6601 (pełna treść orzeczenia)