Odczytanie protokołów sporządzonych za granicą (art. 587 k.p.k.)

Problematyka wprowadzenia do polskiego procesu dowodów zgromadzonych w postępowaniu karnym prowadzonym przez inne państwo była przedmiotem rozważań w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r., V KKN 122/00.Opublikowana teza tego postanowienia miała brzmienie: "Dopuszczalne jest odczytanie na rozprawie w odpowiednim zakresie, na zasadach określonych w art. 391 k.p.k., protokołów zeznań świadka złożonych przez niego w postępowaniu przygotowawczym, prowadzonym przez prokuratora państwa obcego albo organ działający pod jego nadzorem lub przed sądem państwa obcego, jeżeli sposób przeprowadzenia tych czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej, mimo że czynności te nie zostały podjęte na wniosek polskiego sądu lub prokuratora (art. 587 k.p.k.) ani też przed przejęciem ścigania (art. 590 § 4 k.p.k.).

W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Najwyższy zawarł rozważania, niewątpliwie przydatne dla rozstrzygnięcia także w niniejszej sprawie, stwierdzając:" zdaniem Sądu Najwyższego orzekającego w tym składzie, nie ma jednak przeszkód - lege non distinguente - do odczytania na rozprawie, na mocy art. 391 k.p.k., również zeznań świadka złożonych w postępowaniu przygotowawczym toczącym się za granicą lub przed sądem obcego państwa. Przepis ten nie określa bowiem, czy chodzi o protokoły zeznań złożonych przez świadka w postępowaniu wyłącznie przed organem polskim, czy też mogą być to również protokoły z postępowania zagranicznego. Rozróżnienie takie - niemożliwe do przyjęcia na tle brzmienia ustawy - byłoby niezasadne, nacechowane automatyzmem.

Nie ma żadnych racjonalnych argumentów przemawiających za przyjęciem tezy, że odstępstwa od zasady bezpośredniości postępowania sądowego są dopuszczalne jedynie w wypadku "wprowadzania" do procesu, w warunkach określonych w art. 391 § 1 k.p.k., protokołów sporządzonych przez krajowe organy wymiaru sprawiedliwości (sądy, prokuratora lub organy działające pod jego nadzorem), lecz już nie na rzecz identycznych protokołów sporządzonych w zagranicznym postępowaniu. Byłoby to założenie formalistyczne, polegające na apriorycznym i mechanicznym uznaniu tych protokołów za niepełnowartościowe, nie nadające się do wykorzystania w polskim postępowaniu karnym.

Równie fałszywe byłoby podążenie tropem odwrotnym i automatyczne uznanie wszystkich protokołów zeznań świadków sporządzonych w zagranicznym postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem państwa obcego za równorzędne pod względem wartości dowodowej z protokołami krajowymi.

Nasuwają się zatem dwie uwagi. Co do zasady, nie ma żadnych ustawowych przeciwwskazań dla wykorzystania w trybie art. 391 k.p.k. protokołów zeznań złożonych przez świadka w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym za granicą lub przed sądem państwa obcego.

Z powodu oczywistych różnic między systemami prawnymi państw należących do tego samego nawet kręgu kulturowego i tradycji prawnej, konieczne jest każdorazowe dokonanie analizy porównawczej, czy sposób przeprowadzenia czynności dowodowych i ich rejestracji w formie protokołów nie jest sprzeczny z analogicznymi regulacjami krajowymi. Sprawdzenie takie jest konieczne, aby zagwarantować, że protokoły zagraniczne, które zastąpią bezpośrednie zeznania świadka, zostały sporządzone w sposób równie rzetelny (przynajmniej jeśli chodzi o wymagania prawne) jak protokoły dokumentujące czynności dowodowe sporządzane według norm polskich.

Analiza dokonywana na tle okoliczności konkretnej sprawy wykaże, czy prawne standardy rejestracji czynności dowodowych w danym państwie obcym są - w porównaniu z rygorami przewidzianymi przez nasze ustawodawstwo - niższe (protokołów takich nie będzie można wykorzystać w krajowym postępowaniu karnym), podobne lub też wyższe niż obowiązujące w Polsce (nie ma wtedy przeszkód do wykorzystania takich protokołów w toczącym się w Polsce postępowaniu karnym).

Innymi słowy, przy odstępowaniu przez sąd od zasady bezpośredniości na rzecz protokołów zeznań świadków sporządzonych w postępowaniu zagranicznym (art. 391 k.p.k.) niezbędne jest wprowadzenie dodatkowego kryterium korzystania z tych protokołów. Wynika ono z odpowiedniej interpretacji tego przepisu w kontekście różnic prawnych między systemem prawnym Polski a systemem obowiązującym w państwie, w którym zostały przeprowadzone i zarejestrowane czynności dowodowe (np. przesłuchanie świadków).

Sąd jest zatem zobowiązany do sprawdzenia, czy sposób przeprowadzenia i zarejestrowania dowodu przez organ zagraniczny prowadzący postępowanie przygotowawcze (prokuratora lub organ działający pod jego nadzorem) lub sąd państwa obcego nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Chodzi tu przy tym o skonfrontowanie regulacji obcych z regulacjami polskimi nie w sposób formalistyczny, zestawiając szczegółowe rozwiązania dotyczące np. protokołów (por. np. art. 144, 145, 144-155 k.p.k.) i porównując, czy kwestia szczegółowa została w identyczny sposób uregulowana w prawie zagranicznym. Należy sprawdzić, czy sposób przeprowadzenia czynności przez organy państwa obcego nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego w Polsce.

Wśród zasad polskiego porządku prawnego, które w sposób fundamentalny kształtują model procesu karnego (i to zarówno jeśli chodzi o wpływ na ustawodawstwo karnoprocesowe, jak i o oddziaływanie na rzeczywisty przebieg poszczególnych postępowań karnych), należy wymienić przede wszystkim zasady konstytucyjne oraz zasady zawarte w umowach międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, które mają pierwszeństwo przed sprzecznymi z nimi postanowieniami ustawowymi (art. 91 ust. 2 Konstytucji). Należy do nich przede wszystkim wyrażona w art. 45 ust. 1 Konstytucji zasada prawa do sprawiedliwego procesu oraz zasada prawa do obrony we wszystkich stadiach prowadzonego przeciwko danej osobie postępowania karnego.

Obie te zasady zostały zapisane także w art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. c Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. (Right to a fair trial) i rozwinięte w bogatym orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zasady te powinny być przede wszystkim odniesieniem dla sądu przy analizie, czy czynności rejestrujące przeprowadzone przez sąd państwa obcego lub organy tego państwa prowadzące postępowanie przygotowawcze można uznać za rzetelnie dokumentujące daną czynność dowodową oraz zgodne z zasadami porządku prawnego w Polsce. Należy zatem dokonać analizy nie tylko samych protokołów, sporządzonych w państwie obcym, ale również - w odpowiednim zakresie - jego ustawy karnej procesowej oraz Ustawy Zasadniczej, a także zbadać, czy państwo to jest stroną umowy międzynarodowej zawierającej klauzule gwarancyjne dotyczące postępowania karnego, lub przyznającej prawa podmiotom uczestniczącym w takim postępowaniu (np. Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności).

Oprócz przytoczonych argumentów przemawiających za dopuszczalnością odczytywania na rozprawie zeznań świadka złożonych w zagranicznym postępowaniu karnym, należy wskazać na argumenty natury systemowej. Otóż art. 587 k.p.k. pozwala na odczytanie na rozprawie w trybie (między innymi) art. 391 k.p.k. sporządzonych na wniosek polskiego sądu lub prokuratora protokołów z wymienionych w nim czynności dowodowych, dokonanych przez sądy lub prokuratorów państw obcych albo organy działające pod ich nadzorem, jeżeli sposób ich przeprowadzenia nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej.

Przepis ten autonomicznie reguluje sposób odczytywania protokołów sporządzonych w ramach pomocy prawnej, a więc protokołów, które inaczej by nie powstały, bo zostały sporządzone na wniosek władz polskich. Zgodnie jednak z brzmieniem art. 590 § 4 k.p.k., dowody zebrane za granicą (i utrwalone w protokołach) przed przejęciem ścigania, choćby czynności dowodowe nie były podjęte na wniosek polskiego sądu lub prokuratora mogą zostać odczytane na rozprawie w trybie art. 587 k.p.k., odsyłającego do art. 389, 391 i 393 k.p.k.

Inaczej mówiąc, także czynności dowodowe przeprowadzone i utrwalone w zagranicznym postępowaniu karnym (dokonane przez sądy lub prokuratorów państw obcych albo organy działające pod ich nadzorem) prowadzonym przez te organy niezależnie, bez inicjatywy organów polskiego wymiaru sprawiedliwości (w odróżnieniu do art. 587 k.p.k., który taką inicjatywę expressis verbis przewiduje), mogą być wykorzystane jako pełnoprawne dowody w polskim postępowaniu karnym wszczętym na skutek przejęcia ścigania (oczywiście z zachowaniem warunku określonego w art. 587 in fine k.p.k.).

Nie ma żadnego racjonalnego argumentu, który przemawiałby za dzieleniem toczących się postępowań karnych na dwie grupy: "lokalnych" postępowań karnych (gdzie niedopuszczalne miałoby być korzystanie w trybie art. 391 k.p.k. z zeznań utrwalonych w niezależnie prowadzonym karnym postępowaniu zagranicznym) i postępowań karnych wszczętych w wyniku przejęcia ścigania karnego (art. 590 § 2 k.p.k.), w których można wykorzystywać dowody zebrane za granicą przed przejęciem ścigania, choćby czynności dowodowe nie były podjęte na wniosek polskiego sądu lub prokuratora (art. 590 § 4 k.p.k.).

Oba wymienione postępowania karne niczym się nie różnią (poza formalną odrębnością w ich inicjacji), prowadzone są dalej na tych samych zasadach. Żaden argument nie przemawia za tym, żeby w jednym z nich protokoły zeznań świadka zgromadzone w postępowaniu zagranicznym były wykorzystywane, a w drugim nie. W istocie rzeczy ustawodawca akceptuje wykorzystanie na rozprawie w trybie art. 391 k.p.k. protokołów z tak zarejestrowanych czynności dowodowych, dokonanych nawet poza ramami pomocy prawnej wykonywanej przez organy państwa obcego na wniosek polskiego sądu lub prokuratora, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Nie ma więc przeszkód, aby wykorzystywać te materiały w każdym toczącym się postępowaniu karnym.

Reasumując, należy stwierdzić, iż dopuszczalne jest odczytanie na rozprawie w odpowiednim zakresie, na zasadach określonych w art. 391 k.p.k., protokołów zeznań świadka złożonych przez niego w postępowaniu przygotowawczym, prowadzonym przez prokuratora państwa obcego albo organ działający pod jego nadzorem lub przed sądem państwa obcego, jeżeli sposób przeprowadzenia tych czynności nie jest sprzeczny z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej, mimo że czynności te nie zostały podjęte na wniosek polskiego sądu lub prokuratora (art. 587 k.p.k.) ani też przed przejęciem ścigania (art. 590 § 4 k.p.k.).

Sąd Apelacyjny podziela pogląd Sądu Najwyższego, że brak jest racjonalnych powodów przemawiających za niemożnością wprowadzenia do procesu czynności dowodowych, w tym zeznań świadków, przeprowadzonych przez organy państw obcych. Odstępowanie od zasady bezpośredniości i odczytanie przed sądem polskim zeznań świadka sporządzonych w postępowaniu karnym prowadzonym w państwie obcych w sytuacji, gdy świadek przebywa za granicą, powinno być zawsze poprzedzone wyczerpaniem wszystkich możliwości przesłuchania świadka w sposób bezpośredni, a jeśli możliwości takie obiektywnie nie istnieją - wnioskowaniem o przeprowadzenie tej czynności przez polskie przedstawicielstwo konsularne lub dyplomatyczne (art. 586 § 1 k.p.k.) albo organy procesowe obcego państwa (art. 586 § 2 k.p.k.).

Wyrok SA w Lublinie z dnia 21 lipca 2010 r., II AKa 165/10

Standard: 6378 (pełna treść orzeczenia)