Zbieg trybów zmiany postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku i wznowienia postępowania; wielokrotne stwierdzenia nabycia spadku po tej samej osobie

Zgodnie z art. 524 § 1 k.p.c. uczestnik postępowania może żądać wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy, jednakże wznowienie postępowania nie jest dopuszczalne, jeżeli postanowienie kończące postępowanie może być zmienione lub uchylone. Z kolei zainteresowany, który nie był uczestnikiem postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy, może żądać wznowienia postępowania, jeżeli postanowienie to narusza jego prawa. W takim wypadku stosuje się przepisy o wznowieniu postępowania z powodu pozbawienia możności działania (art. 524 § 2 k.p.c.).

Z treści art. 670 k.p.c. wynika, że sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. Za dowód, że nie ma innych spadkobierców może być przyjęte zapewnienie spadkowe złożone przez zgłaszającego się spadkobiercę. Skutkiem niewłaściwego ustalenia kręgu spadkobierców przez sąd jest możność żądania przez osobę zainteresowaną nie wezwaną do udziału w sprawie wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem co do istoty sprawy.

Stosownie do dyspozycji art. 407 § 1 k.p.c. skargę o wznowienie wnosi się w terminie trzymiesięcznym, liczonym od dnia, w którym strona dowiedziała się o podstawie wznowienia, a gdy podstawą jest pozbawienie możności działania lub brak należytej reprezentacji - od dnia, w którym o wyroku dowiedziała się strona, jej organ lub jej przedstawiciel ustawowy.

W sprawie Sąd odebrał zapewnienie spadkowe od wnioskodawcy W. K., który nie poinformował Sądu o tym, że do kręgu spadkobierców ustawowych po B. K. należy również jej wnuk S. B.. Powyższe pozbawiło S. B. możliwości działania w sprawie. Z przyczyn merytorycznych wznowienie postępowania w oparciu o tę podstawę byłoby zatem uzasadnione. Nie doszło jednak w sprawie do zachowania terminu do wniesienia skargi o wznowienie postępowania (art. 407§1 k.p.c. w zw. z art. 524 § 2 k.p.c.). W przypadku tej podstawy nie ma wprawdzie zastosowania maksymalny termin na złożenie skargi o wznowienie postępowania (postanowienie z 5 marca 2009 r. uprawomocniło się 27 marca 2009 r., a skarga wniesiona została 23 czerwca 2014r.), niemniej jednak doszło do uchybienia trzymiesięcznemu terminowi przewidzianemu w art. 407 § 1 k.p.c.

Jeśli zaś chodzi o podstawę wznowienia polegającą na tym, że postanowienie z dnia 5 marca 2009r. wydane zostało w oparciu o podrobiony testament, to wskazać należy, że i w tym przypadku termin do wniesienia skargi nie został dochowany. Początek biegu trzymiesięcznego terminu wyznacza tutaj dzień, w którym wnioskodawca lub jego przedstawiciel ustawowy w sposób wiarygodny dowiedział się o okolicznościach stanowiących podstawę wznowienia.

Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że termin do wniesienia skargi o wznowienie postępowania opartej na wykryciu nowych okoliczności faktycznych lub środków dowodowych biegnie od dnia, w którym strona w sposób wiarygodny dowiedziała się o ich istnieniu i mogła ocenić ich prawdopodobny wpływ na wynik sprawy, nie zaś od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie, w którym te fakty zostały ujawnione (orzeczenie SN z dnia 25 stycznia 1967 r., II CZ 128/66; orzeczenie SN z dnia 14 października 1976 r., IV CZ 105/76).

Zgodnie z art. 408 k.p.c. po upływie lat pięciu od uprawomocnienia się orzeczenia nie można żądać wznowienia, z wyjątkiem wypadku, gdy strona była pozbawiona możności działania lub nie była należycie reprezentowana. Upływ powyższego terminu nie jest powiązany z upływem terminu z art. 407 k.p.c., co oznacza, że nie można żądać wznowienia postępowania mimo zachowania 3-miesięcznego terminu od dowiedzenia się o podstawie wznowienia, jeżeli upłynął termin 5-letni od uprawomocnienia się orzeczenia.

W postanowieniu z dnia 14 kwietnia 1999 r., II UKN 178/99 Sąd Najwyższy przyjął, że nie jest dopuszczalne przywrócenie terminu do wniesienia skargi o wznowienie postępowania, jeżeli została ona wniesiona po upływie terminu określonego w art. 408 k.p.c.

Zgodnie z art. 403 § 2 kpc można żądać wznowienia postępowania w razie późniejszego wykrycia prawomocnego wyroku, dotyczącego tego samego stosunku prawnego. I w tym przypadku wymagane jest zachowanie trzymiesięcznego terminu od dnia, w którym strona dowiedziała się o podstawie wznowienia.

Według art. 524 k.p.c. zasadą jest dopuszczalność wznowienia postępowania nieprocesowego zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy, a wyjątkiem niedopuszczalność takiego wznowienia ze względu na istnienie regulacji szczególnej, z której wynika możliwość zmiany albo uchylenia prawomocnego postanowienia co do istoty sprawy. W związku z tym należy mieć na względzie różnorodność podstaw wznowienia postępowania, uregulowanych w art. 401, 401 [1] i 403 k.p.c., a wyjaśniając kwestię, czy w konkretnej sytuacji istnienie szczególnej regulacji przewidującej uchylenie lub zmianę prawomocnego postanowienia orzekającego co do istoty sprawy wyłącza możliwość wznowienia postępowania zakończonego tym postanowieniem, każdorazowo trzeba ustalić, czy podstawy uchylenia lub zmiany, wynikające z danej regulacji szczególnej, pochłaniają w całości możliwe podstawy wznowienia lub też z tymi podstawami są zbieżne.

Według art. 679 § 1 k.p.c., dowód, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku, z zastosowaniem przepisów rozdziału o postępowaniu w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku.

Porównanie określonej w art. 679 k.p.c. podstawy zmiany prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku z ujętą w art. 403 § 2 k.p.c. podstawą wznowienia postępowania cywilnego w postaci kolizji prawomocnych wyroków prowadzi do wniosku, że pierwsza nie pochłania drugiej. W związku z ostatnią z podstaw wznowienia powołanych w skardze należało dodatkowo mieć na uwadze fakt, że sytuacja, w której w obrocie prawnym występują dwa postanowienia spadkowe rozstrzygające w odmienny sposób w kwestii kręgu spadkobierców po tym samym spadkodawcy to sytuacja, która niewątpliwie dotknięta jest wadliwością prawną i która ze względu na konieczność ochrony porządku prawnego uzasadnia naruszenie zasady stabilności rozstrzygnięcia.

W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 10 lipca 2012 r. o sygnaturze III CZP 81/11, w której wskazał również na możliwy sposób usunięcia tego rodzaju wadliwości, podając, że przepis art. 679 k.p.c. nie stanowi podstawy uchylenia kolejnego prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy a istnienie dwóch lub więcej prawomocnych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy uzasadnia wznowienie postępowania na podstawie art. 403 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 lub art. 524 § 2 k.p.c.

Na podstawie ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 234, poz. 1571) stan prawny uległ modyfikacji z dniem 1 lipca 2009 r. i zgodnie z obowiązującym art. 403 § 2 k.p.c. można żądać wznowienia w razie późniejszego wykrycia prawomocnego wyroku (odpowiednio: postanowienia co do istoty w postępowaniu nieprocesowym), dotyczącego tego samego stosunku prawnego. Zostało więc przywrócone rozwiązanie, które obowiązywało do dnia 30 czerwca 1996 r. Wobec uchylenia art. 403 § 3 i art. 412 § 3 k.p.c. przedmiotem postępowania po wznowieniu nie są obecnie wszystkie prawomocne wyroki dotyczące tego samego stosunku prawnego, lecz jedynie wyrok, który zapadł później. Celem wznowienia jest bowiem jedynie wyeliminowanie wyroku wydanego z naruszeniem prawomocności materialnej wyroku wydanego wcześniej. Jak wynika z przywoływanej uchwały SN w sytuacji, której dotyczy art. 679 k.p.c., chodzi o wykazanie, że stwierdzenie nabycia spadku jest niezgodne z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym, natomiast dla zastosowania podstawy wznowienia postępowania w postaci kolizji prawomocnych wyroków odnoszących się do tego samego stosunku prawnego kwestia, czy i którykolwiek z nich jest zgodny albo niezgodny z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym, jest obojętna.

Na gruncie art. 403 § 2 k.p.c. uchylenie późniejszego prawomocnego wyroku z powodu jego kolizji z wcześniej wydanym prawomocnym wyrokiem dotyczącym tego samego stosunku prawnego nastąpi nawet wtedy, gdy wyrok późniejszy będzie zgodny z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym, a wyrok wcześniejszy temu stanowi nie odpowiada. Co więcej, w omawianym wypadku uzasadnione jest wzruszenie późniejszego prawomocnego wyroku, chociażby był on zgodny z wcześniejszym prawomocnym wyrokiem, a oba wyroki są zgodne z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym.

Kolizja prawomocnych postanowień jako podstawa wznowienia również podlega ocenie z punktu widzenia zachowania terminu do złożenia skargi. Sąd Najwyższy zważył jednak, że skoro sytuacja, w której co do tego samego przedmiotu sporu i między tymi samymi podmiotami istnieć powinno tylko jedno merytoryczne rozstrzygnięcie, to w danym systemie prawnym nie należy przewidywać jakiegokolwiek ograniczenia czasowego do skorzystania ze skargi o wznowienie postępowania na podstawie takiej, jak określona w art. 403 § 2 k.p.c. dla kolizji kilku prawomocnych wyroków dotyczących tego samego stosunku prawnego. W przeciwnym razie po upływie ustawowych terminów nie ma już możliwości usunięcia takiej kolizji, co jest stanem niepożądanym i prowadzącym do komplikacji.

Postanowienie SR w Legionowie z dnia 30 października 2015 r., I Ns 551/14

Standard: 5795 (pełna treść orzeczenia)