Odpowiednie stosowanie art. 23 u.p.o.u.a. w warunkach art. 29 ust. 3 u.p.o.u.a.

W przypadku gdy sąd zwolnił osobę z obowiązku alimentacyjnego, a osoba uprawniona, w okresie od dnia zmiany wysokości zasądzonych alimentów do dnia wpływu tytułu wykonawczego do organu prowadzącego postępowanie egzekucyjne świadczenia z funduszu alimentacyjnego, pobierała świadczenia z funduszu alimentacyjnego za ten okres, obowiązana jest do ich zwrotu bez odsetek (art. 29 ust. 3 u.p.o.u.a.). W takiej sytuacji przepis art. 23 u.p.o.u.a., regulujący instytucję nienależnie pobranych świadczeń, stosuje się odpowiednio (art. 29 ust. 3 w związku z ust. 2 u.p.o.u.a.).

Z powyższej regulacji wynika, iż uzyskanie świadczeń z funduszu alimentacyjnego w warunkach opisanych w art. 29 ust. 2 i 3 u.p.o.u.a. nie stanowi nienależnego pobrania świadczeń, lecz jest to odrębna sytuacja prawna, różna od tych opisanych w art. 2 pkt 7 u.p.o.u.a. Normy tyczące nienależnie pobranych świadczeń wynikające z art. 23 u.p.o. mają jedynie do niej odpowiednie zastosowanie.

Nie ulega wątpliwości, że odpowiednie stosowanie przepisów prawa może polegać zarówno na stosowaniu odpowiednich przepisów bez żadnych modyfikacji, odpowiednie przepisy mają być stosowane z pewnymi modyfikacjami, ale i ze względu na ich bezprzedmiotowość lub sprzeczność z przepisami ustanowionymi dla danych stosunków, odpowiednie przepisy nie mogą być w ogóle stosowane (vide: J.Nowacki, Odpowiednie stosowanie przepisów prawa, PiP 1964/3/372-373; M.Hauser, Odpowiednie stosowanie przepisów prawa – uwagi porządkujące, PPiA, 2005, t. LXV, s. 161-162). Powyższa specyfika odpowiedniego stosowania prawa nakazywała zatem zbadanie zakresu zastosowania art. 23 u.p.o.u.a. do sytuacji opisanej w art. 29 ust. 3 w związku z ust. 2 tejże ustawy.

W powyższej kwestii należy dostrzec, iż przepis art. 23 u.p.o.u.a. statuuje przede wszystkim generalną zasadę, że osoba, która pobrała nienależnie świadczenia jest obowiązana do ich zwrotu (art. 23 ust. 1 u.p.o.u.a.). Opis charakteru tej instytucji nie jest możliwy bez odwołania się do art. 2 pkt 7 u.p.o.u.a., wskazującego w jakich sytuacjach ma miejsce nienależne pobranie świadczeń. Analiza tej regulacji pozwala wyprowadzić wniosek, że w przypadkach wymienionych w art. 2 pkt 7 lit. a), b), d), f), g) u.p.o.u.a. przesłanka subiektywna, w postaci świadomości świadczeniobiorcy, jest relewantna dla możliwości uznania przyznanych lub wypłaconych świadczeń z funduszu alimentacyjnego za świadczenia nienależnie pobrane. Natomiast przepis art. 2 pkt 7 lit. c) u.p.o.u.a. wskazuje, że istotny pozostaje wyłącznie czynnik obiektywny w postaci zaistnienia faktu wypłacenia świadczenia bez podstawy prawnej lub z rażącym naruszeniem prawa, jeżeli następnie stwierdzono nieważność decyzji przyznającej świadczenie albo w wyniku wznowienia postępowania uchylono decyzję przyznającą świadczenie i odmówiono prawa do świadczenia (vide: wyrok NSA z dnia 16 września 2020 r., I OSK 2373/18).

Jakkolwiek odpowiednie stosowanie art. 23 u.p.o.u.a. nie oznacza konieczności badania okoliczności niniejszej sprawy z punktu widzenia wypełnienia dyspozycji art. 2 pkt 7 lit. c) u.p.o.u.a., to trafny jest zabieg odniesienia tegoż przepisu do art. 23 ust. 1 u.p.o.u.a., statuującego obowiązek zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, pomimo że istniała podstawa prawna do otrzymywania przez skarżącą świadczeń z funduszu alimentacyjnego w czasie ich przyznania i wypłaty, a nadto, mimo nie prowadzenia wobec decyzji przyznającej świadczenie z funduszu alimentacyjnego któregokolwiek z postępowań nadzwyczajnych, o których mowa w art. 2 pkt 7 lit. c) u.p.o.u.a.

Mając na uwadze charakter przesłanek, które na gruncie art. 2 pkt 7 u.p.o.u.a. charakteryzują instytucję nienależnie pobranego świadczenia, a jednocześnie konstatując, iż sytuacja zachodząca w okolicznościach niniejszej sprawy nie wykazuje podobieństwa do tej postaci nienależnie pobranego świadczenia, o której mowa w art. 2 pkt 7 lit. c) u.p.o.u.a., wypada uznać, iż przesłanka subiektywna wyrażająca się świadomością świadczeniobiorcy, winna być prawnie relewantna dla możliwości ustalenia zakresu zastosowania instytucji nienależnie pobranych świadczeń w sytuacji opisanej w art. 29 ust. 3 w związku z ust. 2 u.p.o.u.a.

Powyższe pozwala odwołać się do generalnej zasady różnicującej pojęcia "nienależne świadczenie" i "świadczenie nienależnie pobrane". O ile świadczenie nienależne jest pojęciem obiektywnym i występuje m.in. wówczas, gdy świadczenie zostaje wypłacone bez podstawy prawnej lub gdy taka podstawa odpadła, a zatem pojęcie to nie nawiązuje do świadomości i woli jakiejkolwiek osoby, o tyle świadczenie nienależnie pobrane, to świadczenie pobrane przez osobę, której można przypisać określone cechy dotyczące stanu jej świadomości lub woli albo też określone zawinione zachowanie. Nie można zatem uznać świadczeń za nienależnie pobrane, jeżeli strona przyjmowała je bez świadomości, że jej się nie należały.

Obowiązek zwrotu wypłaconych świadczeń obciąża zatem tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, wiedząc, że mu się ono nie należy. Tym samym dla prawidłowego ustalenia obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia decydujące znaczenie ma świadomość osoby pobierającej świadczenie (vide: wyrok NSA z dnia 9 października 2018 r., I OSK 1065/18; wyrok NSA z dnia 16 czerwca 2020 r., I OSK 1901/19; wyrok NSA z dnia 4 lipca 2018 r., I OSK 309/18; wyrok NSA z dnia 12 czerwca 2015 r., I OSK 2081/13, wyrok NSA z dnia 14 grudnia 2009 r., I OSK 826/09).

Wyrok NSA z dnia 31 stycznia 2024 r., I OSK 785/22

Standard: 84554 (pełna treść orzeczenia)

Uzyskanie świadczeń z funduszu alimentacyjnego w warunkach opisanych w art. 29 ust. 2 i 3 p.o.a. nie stanowi  nienależnie pobranego świadczenia, lecz jest odrębną sytuacją prawną, różną od tych opisanych w art. 2 pkt 7 p.o.a., zaś normy dotyczące nienależnie pobranych świadczeń wynikające z art. 23 ust. 1 i 1a p.o.a. mają jedynie do niej odpowiednie zastosowanie.

Zwrócić uwagę należy, że art. 2 pkt 7 p.o.a. określa nienależnie pobrane świadczenie, które oznacza świadczenie z funduszu alimentacyjnego: a) wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie albo wstrzymanie wypłaty świadczenia w całości lub w części, b) przyznane lub wypłacone w przypadku świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą te świadczenia, c) wypłacone bez podstawy prawnej lub z rażącym naruszeniem prawa, jeżeli stwierdzono nieważność decyzji przyznającej świadczenie albo w wyniku wznowienia postępowania uchylono decyzję przyznającą świadczenie i odmówiono prawa do świadczenia, d) wypłacone, w przypadku gdy osoba uprawniona w okresie ich pobierania otrzymała, niezgodnie z kolejnością określoną w art. 28, zaległe lub bieżące alimenty, do wysokości otrzymanych w tym okresie alimentów, e) (uchylona), f) wypłacone osobie innej niż osoba, która została wskazana w decyzji przyznającej świadczenia z funduszu alimentacyjnego, z przyczyn niezależnych od organu, który wydał tę decyzję, g) wypłacone w związku z zastosowaniem przepisów o utracie i uzyskaniu dochodu - po ustaleniu, że wystąpiły okoliczności, o których mowa w art. 9 ust. 4b. Natomiast wedle brzemienia art. 23 ust. 1 p.o.a. osoba, która pobrała nienależnie świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu.

Nie ulega zatem wątpliwości, że zarówno przepis art. 2 pkt 7 jak i art. 23 ust. 1 ustawy wprost stanowią o "nienależnie pobranych świadczeniach", o których nie stanowi art. 29 ust. 3 p.o.a. Jak już wyższej wspomniano, przepis art. 29 p.o.a. stanowi odrębną sytuację prawną różną od opisanej w art. 2 pkt 7 p.o.a., jak i art. 23 ust. 1 p.o.a.

Nie są zatem trafne spostrzeżenia Sądu I instancji, że skoro w art. 29 ust. 2 i ust. 3 ustawodawca zamieścił stwierdzenie "Przepis art. 23 stosuje się odpowiednio", to ze stwierdzenia tego można wywieść obowiązek zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, a co za tym idzie badać świadomość bądź wolę strony co do pobranych świadczeń. Już z samej normy prawnej wyrażonej w art. 29 ust. 3 p.o.a. wynika, że w przypadku, gdy sąd zwolnił osobę z obowiązku alimentacyjnego, a osoba uprawniona pobierała świadczenia z funduszu alimentacyjnego, jest obowiązana do ich zwrotu bez odsetek.

Wyrok NSA z dnia 12 stycznia 2024 r., I OSK 784/22

Standard: 84694 (pełna treść orzeczenia)