Wyrok częściowy w razie sformułowania przez powoda żądania głównego i ewentualnego

Niedopuszczalne jest rozstrzyganie przez sąd pierwszej instancji o roszczeniu ewentualnym jednocześnie z wydaniem nieprawomocnego rozstrzygnięcia oddalającego roszczenie główne.

Wyrażony przez Sąd Apelacyjny pogląd co do niedopuszczalności wydania wyroku częściowego w wypadku sformułowania roszczeń w sposób ewentualny był reprezentowany przez niektórych przedstawicieli doktryny. Przedstawiano go zazwyczaj bez uzasadnienia albo uzasadniano lakonicznie z odwołaniem do ścisłego związku między roszczeniem głównym i ewentualnym. Wskazano również, że art. 317 § 1 k.p.c. dotyczy wyłącznie rzeczywistej kumulacji roszczeń, natomiast do kumulacji takiej nie dochodzi w razie sformułowania żądania w sposób ewentualny (M. Manowska [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany, t. I, art. 1-44716, red. M. Manowska, LEX/el. 2022, uw. 1 do art. 317).

W aktualnym orzecznictwie Sądu Najwyższego zdecydowanie dominuje jednak stanowisko przeciwne. W uzasadnieniu uchwały z 9 listopada 2021 r., ‎III CZP 70/20, Sąd Najwyższy przyjął, że ze względu na zależność między rozstrzygnięciem o żądaniu głównym a rozstrzygnięciem o żądaniu ewentualnym celowe jest, aby sąd najpierw wyrokiem częściowym oddalił żądanie główne, a dopiero po uprawomocnieniu się tego wyroku rozstrzygnął wyrokiem końcowym o żądaniu ewentualnym. Pogląd ten był następnie powtarzany w szeregu kolejnych orzeczeń Sądu Najwyższego (zob. postanowienia z 8 grudnia 2022 r., III CZ 302/22; z 23 listopada 2022 r., III CZ 307/22; z 8 lutego 2023 r., III CZ 470/22; z 21 lutego 2023 r., III CZ 403/22; ‎z 31 marca 2023 r., III CZ 373/22). Wyrażany jest także bardziej stanowczy pogląd, zgodnie z którym rozstrzyganie o roszczeniu ewentualnym jednocześnie ‎z wydaniem przez sąd pierwszej instancji rozstrzygnięcia oddalającego roszczenie główne nie tylko nie jest celowe, ale w ogóle pozostaje niedopuszczalne (zob. postanowienie SN z 11 marca 2024 r., III CZ 196/23), przy czym rozpowszechnione jest stanowisko, zgodnie z którym rozstrzygnięcie o roszczeniu ewentualnym jest niemożliwe tak długo, jak długo rozstrzygnięcie oddalające roszczenie główne można poddać kontroli kasacyjnej (zob. postanowienia SN: z 28 lutego 2023 r., ‎III CZ 371/22; z 13 kwietnia 2023 r., III CZ 471/22, i z 25 października 2023 r., ‎III CZ 194/23).

Zgodnie z art. 317 § 1 zd. 1 k.p.c. sąd może wydać wyrok częściowy, jeżeli nadaje się do rozstrzygnięcia tylko część żądania lub niektóre ‎z żądań pozwu. Nie ulega wątpliwości, że w przypadku sformułowania przez powoda żądania głównego i ewentualnego mamy do czynienia z kilkoma odrębnymi żądaniami. Dla przyjęcia tego wniosku nie jest niezbędne przesądzenie, czy ‎w takim przypadku dochodzi do kumulacji roszczeń w rozumieniu art. 191 k.p.c., co – jak się wydaje – budziło największe wątpliwości przedstawicieli doktryny wypowiadających się przeciwko dopuszczalności wydania wyroku częściowego ‎w analizowanym przypadku.

Istota roszczenia ewentualnego polega na tym, że sąd może o nim orzekać dopiero wówczas, gdy oddalone zostanie roszczenie główne. Z tego punktu widzenia na aprobatę zasługuje stanowisko, zgodnie z którym przynajmniej ‎w przypadku orzeczenia sądu pierwszej instancji oddalenie roszczenia głównego ‎i rozstrzygnięcie co do roszczenia ewentualnego nie powinny następować jednocześnie. Roszczenie ewentualne ma swoisty „warunkowy” charakter – staje się aktualne dopiero w chwili negatywnego rozstrzygnięcia o roszczeniu głównym. Nie może tu chodzić o jakiekolwiek, tymczasowe rozstrzygnięcie, ale ‎o rozstrzygniecie cechujące się jakimś stopniem trwałości – prawomocne albo, jak przedstawił to Sąd Najwyższy we wskazanych orzeczeniach, rozstrzygnięcie, którego nie można już poddać kontroli kasacyjnej. Z tego punktu widzenia oddalenie roszczenia głównego wyrokiem częściowym jest nie tylko rozwiązaniem możliwym i rekomendowanym, ale nawet koniecznym.

Skoro roszczenie ewentualne aktualizuje się dopiero w chwili definitywnego rozstrzygnięcia oddalającego roszczenie główne, to wcześniejsze orzekanie o roszczeniu ewentualnym stanowi wyrokowanie co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem w rozumieniu art. 321 § 1 k.p.c.

Za zasadnością przyjętej interpretacji przemawiają poważne komplikacje praktyczne, które pojawiają się w sytuacji, gdy sąd pierwszej instancji jednocześnie oddali powództwo w zakresie roszczenia głównego i uwzględni roszczenie ewentualne, a wyrok zostanie zaskarżony apelacją przez powoda wyłącznie w odniesieniu do oddalenie powództwa głównego. W uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z 9 listopada 2021 r., III CZP 70/20, zaproponowano rozwiązanie, zgodnie z którym w takiej sytuacji wyrok sądu pierwszej instancji nie uprawomocnia się także w części rozstrzygającej o żądaniu ewentualnym, a jeśli sąd odwoławczy na skutek apelacji uzna, że żądanie główne jest zasadne i zmieni lub uchyli zaskarżony wyrok w części oddalającej to żądanie, to automatycznie traci moc rozstrzygnięcie co do żądania ewentualnego. Jak słusznie wskazano jednak w wyroku Sądu Najwyższego z 11 stycznia 2024 r., II CSKP 836/23, dla przyjęcia takiego rozwiązania nie ma podstaw normatywnych. Wiąże się to z ryzykiem powstania wysoce niepożądanej sytuacji, w której istnieje jednocześnie prawomocne orzeczenie uwzględniające zarówno roszczenie główne, jak ‎i ewentualne. Dla uniknięcia takiego przypadku zasadne jest, aby oddalenie powództwa głównego następowało zawsze wyrokiem częściowym, tak jak uczynił to Sąd pierwszej instancji w niniejszej sprawie.

Postanowienie SN z dnia 28 marca 2024 r., III CZ 227/23

Standard: 80787 (pełna treść orzeczenia)

Istnieje wewnątrzprocesowa zależność między rozstrzygnięciem o żądaniu głównym a rozstrzygnięciem o żądaniu ewentualnym; byt rozstrzygnięcia o żądaniu ewentualnym jest uwarunkowany istnieniem negatywnego rozstrzygnięcia o żądaniu głównym. Stąd też wskazuje się, że celowe jest, aby sąd najpierw rozstrzygnął wyrokiem częściowym o oddaleniu żądania głównego (art. 317 § 1 k.p.c.), a dopiero po uprawomocnieniu się tego wyroku rozstrzygnął wyrokiem końcowym o żądaniu ewentualnym; jeśli bowiem sąd uwzględnia żądanie główne, to rozstrzyganie o żądaniu ewentualnym jest bezprzedmiotowe, a nawet niedopuszczalne (uchwała SN z 9 listopada 2021 r., III CZP 70/20). Oczywiste jest zatem, że jeżeli Sąd pierwszej instancji uwzględnił żądanie główne, to nie powinien i nie mógł orzekać o żądaniu ewentualnym.

Postanowienie SN z dnia 8 grudnia 2022 r., III CZ 302/22

Standard: 80791 (pełna treść orzeczenia)