Uchwała z dnia 2021-11-09 sygn. III CZP 70/20

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 70/20

UCHWAŁA

Dnia 9 listopada 2021 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Karol Weitz (przewodniczący, sprawozdawca)
‎SSN Władysław Pawlak
‎SSN Dariusz Zawistowski

w sprawie z powództwa E. M. i Stowarzyszenia P. w K.
‎przeciwko Bankowi (…) Spółce Akcyjnej w W.
‎o ustalenie nieistnienia wierzytelności, ewentualnie o unieważnienie umowy, ewentualnie o ustalenie nieważności umowy, ewentualnie o zapłatę,
‎po rozstrzygnięciu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
‎w dniu 9 listopada 2021 r.,
‎zagadnienia prawnego przedstawionego

przez Sąd Apelacyjny w (…)
‎postanowieniem z dnia 1 lipca 2020 r., sygn. akt I ACa (…),

"Czy dopuszczalna jest apelacja powoda od wyroku, w części w której oddalono jego żądanie główne, w sytuacji gdy nie został zaskarżony wyrok w części uwzględniającej żądanie ewentualne?"

podjął uchwałę:

Dopuszczalna jest apelacja powoda od wyroku w części, w której oddalono jego żądanie główne w sytuacji, w której wyrok ten nie został zaskarżony w części uwzględniającej żądanie ewentualne.

UZASADNIENIE

Powodowie Stowarzyszenie P. w K. oraz E.M. domagali się po ostatecznym sprecyzowaniu żądań: 1) ustalenia nieistnienia wierzytelności strony pozwanej tj. Banku (…) Spółki Akcyjnej w W. wynikającej z umowy kredytu budowlano-hipotecznego nr (…) z 19 maja 2008 r. w stosunku do E.M. na dzień 16 października 2015 r. w zakresie kwoty 257 101,88 zł, 2) ewentualnie unieważnienia powołanej umowy kredytu na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 4 w związku z art. 5 ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym w całości, ewentualnie w zakresie szczegółowo wymienionych klauzul i zasądzenia na rzecz strony powodowej od strony pozwanej kwoty 10 016,07 zł 3) ewentualnie na  wypadek nieuwzględnienia przez Sąd wskazanych żądań zasądzenia na  rzecz  strony powodowej od strony pozwanej kwoty 10 016,07 zł z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty 4) ewentualnie ustalenia że postanowienia umowy i Regulaminu wskazane w punkcie 2 żądania nie wiążą stron jako postanowienia abuzywne i zasądzenia od pozwanego na rzecz strony powodowej kwoty 10 016,07 zł z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty 5) ewentualnie ustalenia nieważności umowy.

Wyrokiem z dnia 23 maja 2018 r. Sąd Okręgowy w K. I) oddalił powództwo w zakresie żądania ustalenia nieistnienia wierzytelności II) oddalił powództwo w zakresie żądania unieważnienia umowy kredytu w całości bądź w części i zasądzenia od strony pozwanej na rzecz powódki E. M. kwoty 10 016,07 zł; III) oddalił powództwo o zasądzenie od strony pozwanej na rzecz powódki E. M. kwoty 10 016,07 zł z odsetkami ustawowymi IV. Ustalił,   że  postanowienie umowy nr (…) kredytu budowlano-hipotecznego z dnia 19 maja 2008 r. zawartej między E. M. i J. M. w zakresie pkt 11.1 w podanym w wyroku brzmieniu nie wiąże powódki E.M. jako niedozwolone postanowienie umowne V) w pozostałym zakresie powództwo oddalił i rozstrzygnął o kosztach procesu. Wyrok ten co do pkt I, II, III, V i VI zaskarżyli apelacją powodowie wnosząc ostatecznie o jego zmianę przez 1): ustalenie nieistnienia wierzytelności strony pozwanej wynikającej z umowy  kredytu z dnia 19 maja 2008 r. w stosunku do E. M. na dzień 16  Października 2015 r. w zakresie kwoty 237 268,03 zł 2) ewentualnie unieważnienie powołanej umowy w stosunku do E.M. 3) ewentualnie ustalenie nieważności umowy, 4) ewentualnie zasądzenie na rzecz powódki od  strony pozwanej kwoty 10016,07 zł z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia  pozwu do dnia zapłaty, ewentualnie o uchylenie wyroku w zaskarżonym zakresie  i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji. Rozpoznając apelację Sąd Okręgowy w K. powziął poważne wątpliwości prawne, którym dał wyraz występując z przedstawionym na wstępie zagadnieniem prawnym.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Żądanie ewentualne jest żądaniem zgłoszonym na wypadek nieuwzględnienia przez sąd żądania zgłoszonego na pierwszym miejscu (żądania  głównego). Z tego względu sąd orzeka o żądaniu ewentualnym tylko wówczas, gdy  oddali żądanie zgłoszone na pierwszym miejscu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2012 r. I CSK1000/ 12 (nie publ., wyrok  Sądu  Najwyższego z dnia 31 stycznia 1996 r. III CRN 58/95, nie publ.) Istnieje   zatem wewnątrzprocesowa zależność między rozstrzygnięciem o  żądaniu  głównym  (zasadniczym) a rozstrzygnięciem o żądaniu ewentualnym, byt rozstrzygnięcia o żądaniu ewentualnym jest uwarunkowany istnieniem (negatywnego rozstrzygnięcia o żądaniu głównym (zasadniczym). Z tego względu celowe jest, aby sąd najpierw rozstrzygnął wyrokiem częściowym o żądaniu głównym (art. 317 § 1 k.p.c.) a dopiero po uprawomocnieniu się tego wyroku, jeśli  oddalił nim żądanie główne, rozstrzygnął wyrokiem końcowym o żądaniu ewentualnym jeśli bowiem sąd uwzględnia żądanie główne to rozstrzyganie o żądaniu ewentualnym jest bezprzedmiotowe a nawet niedopuszczalne. W sytuacji, w której sąd tym samym wyrokiem oddala żądanie główne i uwzględnia żądanie ewentualne, powód może wnieść apelację od tego wyroku gdyż oddalenie żądania głównego przesądza o tym, że jest nim pokrzywdzony, jeśli jednocześnie nie doszło  do zaskarżenia wyroku w części uwzględniającej żądanie ewentualne, to nie wpływa to w żaden sposób na dopuszczalność apelacji powoda. W  tym  zakresie trzeba uznać, że w rozpatrywanej sytuacji ze względu na  wspomnianą wewnątrzprocesową zależność rozstrzygnięcia o żądaniu ewentualnym od istnienia negatywnego rozstrzygnięcia o żądaniu głównym wyrok pierwszej instancji nie uprawamacnia się w części rozstrzygającej o żądaniu ewentualnym, wobec czego, jeśli sąd odwoławczy na skutek apelacji uzna że  żądanie główne jest zasadne i zmieni lub uchyli zaskarżony wyrok w części oddalającej to żądanie, na skutek takiej zmiany lub uchylenia automatycznie traci  moc zawarte w wyroku rozstrzygnięcie co do żądania ewentualnego Dla  celów pewności obrotu dopuszczalne i wskazane jest, aby sąd drugiej instancji w wyroku wydanym na skutek apelacji powoda w takim wypadku deklaratywnie stwierdził, iż  wyrok pierwszej instancji w części uwzględniającej żądanie ewentualne utracił moc na skutek zmiany lub uchylenia wyroku w części oddalającej rozstrzygnięcie o żądaniu głównym.

Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 05-06/2023

Dopuszczalna jest apelacja powoda od wyroku w części, w której oddalono jego żądanie główne w sytuacji, w której wyrok ten nie został zaskarżony w części uwzględniającej żądanie ewentualne.

(uchwała z  9  listopada 2021  r., III  CZP 70/20, K.  Weitz, W.  Pawlak, D. Zawistowski, OSNC 2022, nr 5, poz. 50)

Glosa

Krzysztofa Górskiego, Europejski Przegląd Prawa i Stosunków Międzynarodowych 2022, nr 1, s. 49

Glosa ma charakter częściowo aprobujący

Komentator zaakceptował w  pełni tezę uchwały dotyczącą dopuszczalności apelacji powoda od wyroku w części, w której oddalono jego żądanie główne w  sytuacji, w  której wyrok ten nie został zaskarżony w  części uwzględniającej żądanie ewentualne. Uzasadnił to, podobnie jak Sąd Najwyższy, wewnątrzprocesowym związkiem między żądaniem głównym a ewentualnym, który przenosi się także na postępowanie apelacyjne. Zdaniem autora nie może budzić wątpliwości pogląd, że zmiana lub uchylenie orzeczenia oddalającego żądanie główne skutkować będzie odpadnięciem przesłanki warunkującej dopuszczalność orzekania o żądaniu wtórnym. Odwołując się do tej właśnie zależności, Sąd Najwyższy sformułował jednak w uzasadnieniu komentowanej uchwały dodatkową tezę o automatycznej utracie mocy rozstrzygnięcia uwzględniającego żądanie ewentualne. Skutek ten nastąpić miałby wedle Sądu Najwyższego ex lege.

Pogląd ten spotkał się z krytyką autora glosy. Wskazał on, że przyjęcie tej konstrukcji może w praktyce powodować szereg wątpliwości interpretacyjnych i  problemów dotyczących zakresu obowiązywania orzeczenia sądu pierwszej instancji. Zdaniem autora sama wewnątrzprocesowa zależność między rozstrzygnięciami nie wyjaśnia dostatecznie wyprowadzonego przez Sąd Najwyższy skutku dla utraty obowiązywania niezaskarżonego rozstrzygnięcia o żądaniu ewentualnym. Orzeczenie pozytywne o obu żądaniach pozwu będzie kwalifikowane bowiem jako wyjście ponad żądanie, a w takim wypadku nie przyjmuje się nieistnienia orzeczenia, a jedynie możliwość zaskarżenia i konieczność jego uchylenia.

Zdaniem glosatora w miejsce przyjętej przez Sąd Najwyższy koncepcji utraty mocy orzeczenia ex lege rozwiązania trudności praktycznych związanych z rozważaną sytuacją procesową poszukiwać należy poprzez odwołanie się do reguł wypracowanych na tle rozpatrywania środków odwoławczych od orzeczeń (wyroków i  postanowień w postępowaniu nieprocesowym) zawierających tzw. rozstrzygnięcia integralne (mające charakter niepodzielny – wzajemnie się warunkujące lub zależne). W koncepcji związku integralnego (warunkującego) między rozstrzygnięciami – przyjmuje się, że sąd nie jest związany granicami wniosków apelacyjnych oraz zakazem reformationis in peius, jeśli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z  inną częścią lub całością zaskarżonego orzeczenia. W  ocenie autora glosy zakwestionowanie przez powoda w apelacji orzeczenia o żądaniu głównym spowoduje, że granicami kognicji sądu odwoławczego objęte zostanie także orzeczenie o  żądaniu ewentualnym. Skutkiem uwzględnienia apelacji i zmiany zaskarżonego wyroku (uwzględnienia żądania głównego) powinno być zatem uchylenie przez sąd odwoławczy rozstrzygnięcia o żądaniu ewentualnym na podstawie art. 386 § 3 w zw. z art. 355 k.p.c. Orzekanie o roszczeniu ewentualnym staje się bowiem w tej sytuacji następczo niedopuszczalne.