Nacjonalizacja wód

Na podstawie ustawy wodnej z dnia 19 września 1922 r. (jedn. tekst: Dz.U. z 1928 r. Nr 62, poz. 574 ze zm.) znaczna część wód otwartych została zaliczona do wód publicznych, dotyczyło to jednak przede wszystkim rzek, podczas gdy jeziora pozostawały własnością prywatną w rozumieniu ustawy (por. art. 2 ust. 1 w związku z art. 4). Zgodnie z art. 4 pkt b ustawy wodnej, do wód prywatnych właściciela gruntu została zaliczona woda zawarta w znajdujących się w jego gruncie jeziorach, stawach, sadzawkach, studniach i innych zbiornikach, a także w wodociągach, kanałach i rowach. Oznacza to, że w zakresie nacjonalizacji jezior przepływowych kluczowe znaczenie miały późniejsze akty nacjonalizacyjne. Chodzi tu jednak nie o Prawo wodne z 1962 r., a przede wszystkim o dekret PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13 ze zm.) i dekret z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz.U., Nr 15, poz. 82 ze zm.), gdyż skutkiem zniesienia wielkiej własności ziemskiej i leśnej niemal wszystkie stawy i jeziora przeszły na własność państwa. Analogiczny proces miał miejsce na ziemiach północnych i zachodnich na podstawie przepisów o majątkach opuszczonych i poniemieckich (zob. dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, Dz.U. Nr 13 poz. 87 ze zm.). W rezultacie, niezależnie od tego, czy były to wody publiczne czy prywatne w rozumieniu ustawy wodnej z 1922 r., stanowiły własność państwa.

W myśl art. 2 Prawa wodnego z 1962 r., grunty w granicach określonych liniami brzegów, pokryte powierzchniowymi wodami płynącymi, z wyjątkiem rowów, stanowią własność Państwa. Przy wykładni tego przepisu należy odwołać się do woli historycznego ustawodawcy, gdyż dawne rozwiązania mają właściwą sobie terminologię i często inny niż współcześnie stopień precyzji pojęć. Z tego względu trzeba je odczytywać w nawiązaniu do wszystkich zasad i reguł obowiązującego wtedy porządku prawnego.

Według zgodnego stanowiska doktryny i orzecznictwa, Prawo wodne z 1962 r. doprowadziło do nacjonalizacji wód płynących. Stanowisko takie wyraził w Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 8 listopada 1971 r., III CZP 28/71, wskazując, że wody i grunty, które stosownie do ustawy wodnej z dnia 19 września 1922 r. stanowiły własność prywatną, a według Prawa wodnego z 1962 r. zostały zaliczone do mienia stanowiącego własność Państwa, stały się własnością Państwa z dniem wejścia w życie prawa wodnego (por. wyroki SN z dnia 11 października 1977 r., II CR 336/77, oraz z dnia 29 października 1981 r., I CR 208/81).

Nacjonalizacja wód w 1962 r. łączona była z pojęciem własności, którym posługiwała się Konstytucja z 1952 r. Pojęcie to określało ekonomiczną przynależność każdego dobra majątkowego do określonego podmiotu (odpowiednikiem ówczesnego konstytucyjnego pojęcia własności jest pojęcie mienia w kodeksie cywilnym, które – według art. 44 k.c. – obejmuje własność i inne prawa majątkowe).

Głównym celem nacjonalizacji wód w 1962 r. – jak wynika z ówczesnej judykatury i doktryny – było uporządkowanie i nacjonalizacja wszystkich stosunków wodnych i dokończenie procesu publicyzacji prawa wodnego. Sprawa ta została uznana za ostatecznie rozwiązaną przez Prawo wodne, gdyż ustawodawca nie wrócił już do niej w żadnej z kolejnych ustaw, z wyjątkiem art. 131 ust. 1 ustawy z dnia 24 października 1974 r. – Prawo wodne (Dz.U. Nr 38, poz. 230 ze zm.), stanowiącego, że osobom, które były właścicielami wód płynących przejętych z dniem 12 grudnia 1962 r. na własność Państwa i korzystały z nich do celów rybackich, naczelnik powiatu może przyznać prawo dożywotniego, nieodpłatnego korzystania z tych wód do celów rybackich.

Zgodnie z powszechnie przyjmowanym poglądem, nacjonalizacja stanowi pierwotny sposób nabycia własności, co ma takie znaczenie, że prawo własności przechodzi na własność państwa w stanie wolnym od obciążeń, chyba że ustawa nacjonalizacyjna przewiduje w tym zakresie wyjątek. Pogląd ten należy odnieść do nacjonalizacji wód płynących. Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 października 1977 r., II CR 336/77, stwierdzając, że z chwilą wejścia w życie Prawa wodnego z 1962 r. wody prywatne (płynące) stały się z mocy prawa własnością Państwa. Nabycie tych wód przez Państwo miało charakter pierwotny, przy czym obejmowało nie tylko same wody i grunty pod wodami, lecz również pożytki, które te wody i grunty przynosiły. Oznacza to, że jeżeli z dniem wejścia w życie Prawa wodnego z 1962 r. w księdze wieczystej jako właściciel gruntu pod powierzchniowymi wodami płynącymi, np. gruntu nad jeziorem określonym w art. 8 pkt 1, figurowała osoba fizyczna, to z tym dniem powstała niezgodność pomiędzy treścią księgi wieczystej prowadzonej dla tego gruntu a rzeczywistym stanem prawnym.

Uchwała SN z dnia 7 października 2009 r., III CZP 69/09

Standard: 72978 (pełna treść orzeczenia)