Wyrok z dnia 1981-10-29 sygn. I CR 208/81

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CR 208/81

Wyrok z dnia 29 października 1981 r. 

Wody w jeziorach i zajęte pod nie grunty, które zgodnie z ustawą wodną z dnia 19 września 1922 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 1928 r. Nr 62, poz. 574) były własnością prywatną, stają się z mocy ustawy z dnia 30 maja 1962 r. - prawo wodne (Dz. U. Nr 34, poz. 158) własnością Państwa w takim przypadku, gdy z jezior tych wypływają lub do nich wpływają cieki wodne o przepływach stałych.

Połączenie tych jezior z innymi wodnymi ciekami o przepływach okresowych nie powoduje utraty własności wymienionych jezior i gruntów.

Przewodniczący: sędzia SN T. Marmaj (sprawozdawca). Sędziowie SN: B. Bladowski, H. Dąbrowski.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy z powództwa Skarbu Państwa - Urzędu Gminy we W. przeciwko Henrykowi N. i innym o ustalenie na skutek rewizji pozwanego Henryka N. od wyroku Sądu Wojewódzkiego we Włocławku z dnia 30 grudnia 1980 r.,

uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Wojewódzkiemu we Włocławku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach instancji rewizyjnej.

Uzasadnienie

Skarb Państwa - Urząd Gminy we W. domagał się ustalenia, że własność w stosunku do jeziora Wójtowskiego Dużego położonego we wsi W. o obszarze 24,56 ha, które wchodzi w skład działki nr 655 oznaczonej na mapie nr 1, dla której prowadzona jest księga wieczysta Kw Nr (...), przysługuje niepodzielnie Państwu (art. 189 k.p.c.). Wedle twierdzeń pozwu w księdze wieczystej jako współwłaściciele wymienionej nieruchomości wpisani są pozwani Henryk N. w 1/2 części oraz Jan i Adam I. - każdy z nich po 1/4 części. Wody jeziora są wodami płynącymi. Zgodnie zatem z ustawą z dnia 30 maja 1962 r. - prawo wodne (Dz. U. Nr 34, poz. 158) jezioro to stało się własnością Państwa. Wymieniona ustawa bowiem stanowi, że wody płynące, które na podstawie ustawy wodnej z dnia 19 września 1922 r. (tekst jednolity: Dz. U. z 1928 r. Nr 62, poz. 574) były własnością prywatną, stały się z dniem wejścia w życie ustawy, tzn. z dniem 12 grudnia 1962 r., z mocy samego prawa własnością Państwa. Zasada ta została podtrzymana ustawą z dnia 24 października 1974 r. - prawo wodne (Dz. U. Nr 38, poz. 230).

Ponieważ pozwani kwestionują przysługujące Państwu prawo własności jeziora, przeto, zdaniem strony powodowej, wniesienie pozwu stało się konieczne. W odniesieniu do trybu dochodzenia tego roszczenia strona powodowa powołała się na treść uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 1971 r. sygn. III CZP 28/71 (OSNCP z 1972 r. z. 3, poz. 43).

Pozwani, a przede wszystkim uczestniczący aktywnie w procesie pozwany Henryk N., wnosili o oddalenie powództwa. Zdaniem pozwanych wody jeziora Wójtowskiego Dużego nie są wodami płynącymi, rowy bowiem łączące to jezioro z sąsiednimi, tzn. jeziorem Wójtowskim Małym i jeziorem Wójtowskim, nie mogą być uważane za cieki wodne. Rowy te służą nawadnianiu sąsiednich gruntów i chronią łąki przed zatapianiem ich. Poza tym pozwany Henryk N. podniósł, że w analogicznym stanie znajdują się pozostałe jeziora położone w tym rejonie. Niektóre z nich, a mianowicie Wikaryjskie, Widoś i Wójtowskie, zostały w latach 1967-1972 za zgodą Urzędu sprzedane przez ich właścicieli różnym jednostkom gospodarki uspołecznionej. Gdyby jeziora te były własnością Państwa, to nie mogłyby być przedmiotem sprzedaży przez osoby fizyczne.

Sąd Wojewódzki powództwo uwzględnił. Według ustaleń Sądu wody jeziora Wójtowskiego Dużego są wodami płynącymi.

Jezioro to łączy się ciekiem wodnym z jeziorem Wójtowskim Małym i jeziorem Wójtowskim. Lustro wody jeziora Wójtowskiego Małego znajduje się o kilka centymetrów wyżej od lustra wody jeziora Wójtowskiego Dużego, natomiast lustro wody tego jeziora leży nieco wyżej od lustra wody jeziora Wójtowskiego. Z jeziora Wójtowskiego Małego wypływa woda ciekiem o długości około 100 m i uchodzi do jeziora Wójtowskiego Dużego, które z kolei ma połączenie ciekiem wodnym o długości około 600 m z jeziorem Wójtowskim i dalej z pozostałymi jeziorami, aż do rzeki Wisły. Istnienie cieków wodnych, zdaniem Sądu Wojewódzkiego, przesądza o tym, że wody jeziora, którego sprawa dotyczy, są wodami płynącymi. Okoliczność ta sprawia, że wody te wraz z gruntem, na którym znajdują się, stały się z mocy ustawy z 1962 r. - prawo wodne własnością Państwa. Uzasadnia to uwzględnienie powództwa (art. 189 k.p.c.), a Skarb Państwa posiada interes prawny w określeniu prawidłowej sytuacji prawnej jeziora.

W rewizji od tego wyroku opartej na zarzucie niedostatecznego wyjaśnienia sprawy, poczynienia przez Sąd ustaleń sprzecznych z zebranym materiałem dowodowym oraz naruszenia prawa materialnego pozwany Henryk N. domaga się zmiany zaskarżonego orzeczenia i oddalenia powództwa lub uchylenia wyroku i przekazania sprawy Sądowi Wojewódzkiemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Sprawa niniejsza zrodziła się na tle odmiennego niż to miało miejsce dotychczas, unormowania prawnego. Mianowicie ustawa z dnia 30 maja 1962 r. - prawo wodne (Dz. U. Nr 34, poz. 158) ukształtowała znacznie szerzej zakres wód, które są własnością Państwa i wchodzą w skład mienia ogólnonarodowego, w porównaniu do unormowania uprzednio obowiązującego, wynikającego przede wszystkim z ustawy wodnej z dnia 19 września 1922 r. Na gruncie ustawy wodnej z 1922 r. wody dzieliły się na publiczne i prywatne (art. 1), przy czym przepis art. 2 tej ustawy stanowił, że wszystkie wody są publiczne, jeśli z mocy ustawy albo wskutek szczególnych tytułów prawnych nie stanowią własności prywatnej. Do wód prywatnych wspomniana ustawa zalicza: wody z opadów atmosferycznych, wody zwarte w jeziorach, stawach, sadzawkach, studniach, wodociągach, kanałach i rowach, wody podziemne oraz odpływy tych wód (art. 4). Wody jeziora, o które chodzi w sprawie niniejszej, były zatem zgodnie z art. 4 ustawy z 1922 r. wodami prywatnymi. Podział wód przyjęty w powołanej ustawie odpowiadał stosunkom społecznym istniejącym w owym czasie. Wskutek aktów nacjonalizacyjnych, wydanych po II wojnie światowej, dekretu o reformie rolnej i decyzji wywłaszczeniowych część wód dawniej prywatnych stała się własnością ogólnonarodową. Ustawa z dnia 30 maja 1962 r. - prawo wodne miała także charakter nacjonalizacyjny, choć w ograniczonym zakresie. Charakter ten miała ona w odniesieniu do tych wód i gruntów, które nadal stanowiły własność prywatną, a wedle prawa wodnego z 1962 r. zostały zaliczone do mienia stanowiącego własność Państwa (por. uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 1971 r. - OSNCP z 1972 r. z. 3, poz. 43).

2. Prawo wodne - ustawa z dnia 30 maja 1962 r. rozróżnia wody stanowiące własność Państwa (art. 1 ust. 1) i wody stanowiące własność innych podmiotów prawa (art. 1 ust. 2). Analogiczne rozwiązanie w tej materii zawiera ustawa z dnia 24 października 1974 r. - prawo wodne (Dz. U. Nr 38, poz. 230). Mianowicie art. 1 ostatnio wymienionej ustawy stwierdza, że wody są własnością Państwa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Zgodnie natomiast z art. 2 ustawy powierzchniowe wody stojące oraz wody w studniach i rowach stanowią własność właścicieli gruntów, na których się znajdują. Dla sprawy niniejszej rozstrzygające znaczenie ma ustawa z 1962 r., z chwilą bowiem wejścia w życie tej ustawy, tj. od dnia 12 grudnia 1962 r., wody zaliczane dotychczas do wód prywatnych, a wedle treści ustawy zaliczone do mienia stanowiącego własność Państwa, stały się własnością Państwa.

Od ogólnej zasady wynikającej z art. 1 ust. 1 ustawy z 1962 r., iż wody znajdujące się na obszarze Państwa stanowią jego własność, już w ust. 2 tego artykułu przewidziany jest wyjątek, a mianowicie że wody powierzchniowe stojące oraz wody znajdujące się w studniach i rowach stanowią własność właścicieli tych gruntów, z którymi są połączone. Tego rodzaju wody są własnością Państwa tylko w tym przypadku, gdy są połączone z gruntami państwowymi.

3. Jak z powyższego wynika, rozstrzygające w sprawie niniejszej znaczenie ma charakter wód jeziora Wójtowskiego Dużego, a mianowicie czy są to wody płynące, czy też wody stojące. Wody znajdujące się w jeziorze są niewątpliwie wodami powierzchniowymi. Stosownie do treści art. 8 prawa wodnego z 1962 r. wody powierzchniowe dzielą się na wody płynące, znajdujące się w rzekach, w jeziorach lub zbiornikach, z których cieki wypływają lub do których uchodzą, potokach, kanałach i innych ciekach o przepływach stałych, oraz na wody stojące, znajdujące się w jeziorach innych niż wymienione wyżej oraz w stawach i innych zbiornikach. Analiza treści art. 8 pkt 1 prawa wodnego prowadzi do wniosku, że termin "ciek" został tam użyty dwukrotnie - w jednym przypadku mowa jest o cieku stałym, a w drugim przypadku - o cieku stałym lub okresowym. W odniesieniu od jezior i zbiorników chodzi o ciek stały, natomiast w odniesieniu do innych wód użyty jest termin "ciek stały" lub "okresowy". Pozwala to na wysnucie wniosku, że wody w jeziorach lub zbiornikach są wodami płynącymi wówczas, gdy z jezior tych (zbiorników) wypływają lub do nich uchodzą cieki stałe. Istnienie cieku okresowego nie pozwala zaliczyć wód takiego jeziora (zbiornika) do wód powierzchniowych płynących.

Przedmiotem zainteresowania Państwa są wody mające wpływ na całokształt stosunków gospodarczych. Taki wpływ mają przede wszystkim wody powierzchniowe płynące. One bowiem mogą być wykorzystywane na zaopatrzenie ludności, dla celów przemysłowych, nawadniania gruntów itp.

Wody powierzchniowe stojące nie mogą odgrywać w znacznym zakresie takiej roli ze zrozumiałych względów. Ta właśnie okoliczność sprawiła, że nie wszystkie wody zostały uznane za mienie ogólnonarodowe.

4. Jak już wyżej stwierdzono, prawidłowe rozstrzygnięcie sprawy niniejszej uzależnione jest od treści odpowiedzi na pytanie, czy wody jeziora Wójtowskiego Dużego są wodami płynącymi w rozumieniu art. 8 pkt 1 prawa wodnego z 1962 r. Wprawdzie Sąd Wojewódzki udzielił na tak postawione pytanie odpowiedzi twierdzącej, jednakże zgromadzony materiał dowodowy nie jest wystarczający do uznania, iż stanowisko to jest prawidłowe. Przede wszystkim opinia biegłego nie rozstrzyga o tym, czy rowy, którymi woda wpływa lub wypływa z jeziora, mają charakter rowów nawadniających (odwadniających) okoliczne tereny, a zatem, czy rowy te mogą być uznane za cieki wodne, i po wtóre opinia ta nie daje odpowiedzi na pytanie, czy te ewentualne cieki wodne mają charakter cieków stałych, o czym mowa wyżej.

W toku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Wojewódzki zajmie się zatem wyjaśnieniem powyższych okoliczności, przy czym charakter sprawy i wzgląd na inne ewentualne procesy, o których wspomniał na rozprawie przed Sądem Najwyższym przedstawiciel strony powodowej, nakazywałyby zasięgnięcie opinii w tym przedmiocie odpowiedniego instytutu naukowego lub wyspecjalizowanego zakładu szkoły wyższej.

Ze względu na to, że w księdze wieczystej prowadzonej dla wymienionej nieruchomości jako jej właściciele wpisani są pozwani lub ich poprzednicy prawni oraz ze względu na dyrektywę dowodową wynikającą z art. 6 k.c. ciężar wykazania, iż wody jeziora Wójtowskiego Dużego są wodami płynącymi w rozumieniu art. 8 pkt 1 ustawy z dnia 30 maja 1962 r. - prawo wodne, spoczywa na stronie powodowej. Należy także podnieść, iż w końcowej części uzasadnienia uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 1971 r. (OSNCP z 1972 r. z. 3, poz. 43) wskazany został sposób dochodzenia roszczeń w tego rodzaju sprawach. Mianowicie w przypadku, gdy do usunięcia niezgodności między księgą wieczystą a rzeczywistym stanem prawnym nie dojdzie w drodze oświadczenia osoby wpisanej w księdze wieczystej - obecnie bezpodstawnie - jako właściciel (art. 22 prawa o księgach wieczystych), to do usunięcia tej niezgodności konieczne będzie orzeczenie sądu wydane na podstawie przewidzianej w art. 23 prawa rzeczowego, utrzymanym w mocy przez art. III pkt 4 przep. wprow. k.c., nie zaś na podstawie przepisu art. 189 k.p.c.

Z powyższych zasad i na mocy art. 388 § 1 k.p.c. orzec należało jak w sentencji.

OSNC 1982 r., Nr 4, poz. 59