Dochodzenia w sprawie o podział majątku roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie przez małżonka ze składników majątku wspólnego w zakresie, do którego nie uprawnia art. 206 k.c.

W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej, w sprawie o podział majątku wspólnego, małżonek jest uprawniony do dochodzenia roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie przez drugiego małżonka ze składników majątku wspólnego w zakresie, do którego nie uprawnia art. 206 k.c., jeżeli manifestował wolę ich współposiadania i korzystania, co małżonek ten uniemożliwił.

Zgodnie z dominującym obecnie i trafnym stanowiskiem art. ‎206 k.c. ma na względzie jedynie bezpośrednie, niepodzielne współposiadanie ‎i korzystanie (władanie do niepodzielnej ręki, pro indiviso) z całej rzeczy wspólnej przez wszystkich współwłaścicieli (por. zwłaszcza uchwałę SN (7) sędziów z dnia 19 marca 2013 r., III CZP 88/12, postanowienie SN z dnia 27 lutego 2020 r., III CSK 84/19). Nie zakłada natomiast korzystania z całości albo części rzeczy na wyłączność, choćby objęta wyłącznością fizyczna część nieruchomości nie wykraczała - według takiego czy innego kryterium wyliczenia - poza wielkość udziału przysługującego współwłaścicielowi władającego tą częścią (por. postanowienia SN z dnia 26 kwietnia 2013 r., II CSK 459/12 i z dnia 27 lutego 2020 r., III CSK 84/19).

Dla stwierdzenia naruszenia art. 206 k.c. wielkość udziału jest co do zasady irrelewantna, a samo posługiwanie się określeniami "posiadania ponad udział" lub "posiadanie w granicach udziału" - charakterystyczne dla dawniejszego orzecznictwa (por. np. postanowienia SN z dnia 11 lutego 2009 r., V CSK 311/08, z dnia ‎22 października 2010 r., III CSK 331/09 oraz z dnia 14 października ‎2011 r., III CSK 288/10) - jest obecnie uznawane za nieprawidłowe ‎i mylące (por. uchwałę SN z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 3/08, postanowienie SN z dnia 27 lutego ‎2020 r., III CSK 84/19).

Irrelewantne - także z punktu widzenia oceny dobrej wiary - jest to, czy współwłaściciel zdawał sobie sprawę (powinien zdawać sobie sprawę) z władania "ponad udział", każda bowiem "wyłączność", nie bazująca na zgodzie uprawnionych, jest w świetle art. 206 k.c. bezprawna. Bezprawność ta uzasadnia nie tylko nakazanie pozwanemu dopuszczenie do współposiadania na zasadach określonych w art. 206 k.c., ale i zasądzenie od niego na podstawie art. 224 § 2 lub art. 224 § 2 w związku z art. 225 k.c. wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy wspólnej w zakresie, do którego nie uprawnia art. 206 k.c. (por. uchwała SN z dnia 13 marca 2008 r., ‎III CZP 3/08).

Zgoda współwłaścicieli na korzystanie z rzeczy (jej części) na wyłączność może przybrać postać umowy o podział rzeczy do korzystania (tzw. podział quoad usum), polegający na wytyczeniu poszczególnym właścicielom fizycznie wydzielonych części rzeczy wspólnej do wyłącznego władania, albo rezygnacji - nie będącej zrzeczeniem się prawa własności - z wykonywania swych uprawnień ‎w odniesieniu do rzeczy wspólnej (jej części) przez jednego współwłaściciela albo wielu współwłaścicieli na rzecz innego albo innych. Każda z tych postaci zgód wyłącza - w zakresie związanego z nią zezwolenia - bezprawność niezgodnego z art. 206 k.c. współposiadania i korzystania z rzeczy wspólnej. 

O ile do zawarcia umowy o podział rzeczy do korzystania niezbędna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli (por. uchwała SN z dnia 29 listopada 2007 r., III CZP 94/07 oraz postanowienia SN z dnia 10 listopada 2016 r., IV CSK 46/16 i z dnia 27 lutego 2020 r., III CSK 84/19), o tyle czasowa rezygnacja leży w indywidualnej gestii każdego ze współwłaścicieli, jest skuteczna tylko w relacji do niego i w braku odmiennego zastrzeżenia może być w każdym czasie odwołana (por. postanowienie SN z dnia 27 lutego 2020 r., III CSK 84/19).

W sprawie pierwszorzędne znaczenie ma ocena, czy wyprowadzając albo później wnioskodawczyni manifestowała wolę współposiadania i korzystania ze wspólnej rzeczy, co uczestnik jej uniemożliwił (por. postanowienie SN z dnia 5 marca 2021 r., ‎IV CSKP 30/21). Będąc współwłaścicielem rzeczy yczestnik mógł z niej korzystać w całości i sam fakt takiego korzystania nie uzasadnia jeszcze roszczenia wnioskodawczyni. Jak długo uczestnik nie uniemożliwiał jej współposiadania i korzystania z rzeczy, tak długo roszczenia tego nie uzasadniało również występowanie przez nią w toku postępowania działowego z żądaniem zapłaty wynagrodzenia czy też z wnioskami zmierzającymi do dokonania podziału majątku. albo przyznania rzeczy jej na wyłączność. Wbrew wywodom Sądu Okręgowego nie można też uznać, że uczestnik miał obowiązek rzecz  wynająć albo sprzedać, a uzyskanymi w ten sposób dochodami podzielić się z wnioskodawczynią stosownie do wielkości udziałów.

O bezprawności wyłącznego posiadania ‎i korzystania z rzeczy przez uczestnika można by natomiast mówić, gdyby sprzeciwiały się one zabezpieczeniu przez sąd żądań wnioskodawczyni przez odpowiednie uregulowanie sposobu korzystania z rzeczy przez współwłaścicieli na czas trwania postępowania (por. uchwały SN z dnia ‎12 października 1973 r., III CZP 56/73 i z dnia ‎26 maja 1977 r., III CZP 33/77).

Postanowienie SN z dnia 24 stycznia 2023 r., II CSKP 490/22

Standard: 70218 (pełna treść orzeczenia)