Obrót wierzytelnościami szpitalnymi, samodzielnych publicznych z.o.z.

Umowa gwarancyjna (art. 391 k.c.), zawarta przez wierzyciela samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej bez zgody podmiotu tworzącego, jest nieważna.

W wyroku z dnia 3 marca 2017 r., I CSK 255/16 Sąd Najwyższy wskazał, że kwestia zakresu użytego w art. 54 ust. 5 u.d.l. pojęcia „czynność prawna mająca na celu zmianę wierzyciela samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej” była już wielokrotnie przedmiotem wypowiedzi w orzecznictwie. Utrwalił się w związku z tym pogląd o szerokim zakresie tego pojęcia i objęciu nim nie tylko czynności prawnych bezpośrednio prowadzących do zmiany wierzyciela, lecz wszelkich czynności prawnych, których skutkiem, choćby tylko pośrednim, w łańcuchu wywołanych zdarzeń prawnych, jest zmiana wierzyciela. Podkreśla się, że zamiarem ustawodawcy było podyktowane względami ochrony zdrowia ograniczenie powodującego dodatkowe koszty publicznych zakładów opieki zdrowotnej, a nawet zagrażającego ich likwidacją, komercyjnego obrotu wierzytelnościami przysługującymi w stosunku do tych zakładów, czyli innymi słowy ograniczenie handlu tzw. „wierzytelnościami szpitalnymi” (zob. wyrok SN z dnia 21 kwietnia 2016 r., III CSK 245/15, niepubl.). Podobne stanowisko zajął SN w wyroku z dnia 9 listopada 2018 r., V CSK 497/17).

Wyrok SN z dnia 26 kwietnia 2019 r., V CSK 103/18

Standard: 64029 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Artykuł 54 ust. 5 u.d.l. stanowi, że czynność prawna mająca na celu zmianę wierzyciela samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej może nastąpić po wyrażeniu zgody przez podmiot tworzący; podmiot tworzący wydaje zgodę albo odmawia jej wydania, biorąc pod uwagę konieczność zapewnienia ciągłości udzielania świadczeń zdrowotnych oraz w oparciu o analizę sytuacji finansowej i wynik finansowy samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej za rok poprzedni; zgodę wydaje się po zasięgnięciu opinii kierownika samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej.

Kwestia zakresu pojęcia „czynność prawna mająca na celu zmianę wierzyciela samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej”, użytego w art. 54 ust. 5 u.d.l., była już wielokrotnie przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego. W jego orzecznictwie, w nawiązaniu do interpretacji obowiązującego wcześniej - od 22 grudnia 2010 r. - art. 53 ust. 6 i 7 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (jedn. tekst: Dz.U.2007.14.89 ze zm.), zastąpionego przez art. 54 ust. 5 i 6 u.d.l. z dniem 1 lipca 2011 r., utrwalił się pogląd o szerokim zakresie tego pojęcia: objęciu nim nie tylko czynności prawnych bezpośrednio prowadzących do zmiany wierzyciela, lecz wszelkich czynności prawnych, których skutkiem, choćby tylko pośrednim, w łańcuchu wywołanych zdarzeń prawnych, jest zmiana wierzyciela; a więc o objęciu pojęciem czynności prawnej mającej na celu zmianę wierzyciela samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej, oprócz przelewu, także: m.in. indosu wekslowego, faktoringu, poręczenia oraz gwarancji.

Zamiarem ustawodawcy było, podyktowane względami ochrony zdrowia ograniczenie, powodującego dodatkowe koszty publicznych zakładów opieki zdrowotnej - a nawet zagrażającego ich likwidacją, komercyjnego obrotu wierzytelnościami przysługującymi w stosunku do tych zakładów, czyli innymi słowy ograniczenie handlu tzw. „wierzytelnościami szpitalnymi” (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2016 r., III CSK 245/15 i cytowane w nim orzeczenia oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 2016 r., V CSK 462/15, i 6 maja 2016 r., I CSK 371/15). Wysuwane w związku z taką wykładnią art. 54 ust. 5 i 6 u.d.l. zastrzeżenia odwołujące się do konstytucyjnie chronionej wolności działalności gospodarczej znalazły wyraz w skargach konstytucyjnych o stwierdzenie niezgodności tych przepisów z m.in. art. 20, 22 i 31 ust. 3 Konstytucji. Skargi te, połączone pod sygnaturą SK 33/15, nie zostały jednak dotąd rozpoznane.

Na gruncie wskazanej, ugruntowanej w orzecznictwie Sądu Najwyższego, niepodważonej pod względem zgodności z Konstytucją wykładni przepisów art. 54 ust. 5 i 6 u.d.l., nie ma więc podstaw do zakwestionowania zawartej w zaskarżonym wyroku oceny o nieważności rozpatrywanych umów gwarancyjnych. Strony tych umów - jak wiadomo - wyraźnie zakładały nabycie w ich następstwie przez powodową spółkę roszczenia wobec pozwanego szpitala w rozmiarze odpowiadającym roszczeniu wierzyciela tego szpitala. Umowy o takiej treści i zamierzonych przez strony następstwach niewątpliwie mieszczą się w szeroko rozumianym w ugruntowanym orzecznictwie Sądu Najwyższego pojęciu czynności prawnej mającej na celu zmianę wierzyciela samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej.

Szerokiemu w ugruntowanym orzecznictwie Sądu Najwyższego zakreśleniu pojęcia czynności prawnej mającej na celu zmianę wierzyciela samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej i poddaniu wszystkich czynności prawnych wchodzących w obręb tak zakreślonego pojęcia rygorowi art. 54 ust. 6 u.d.l. towarzyszy zapatrywanie wykluczające, w przypadkach dokonania przez wierzyciela zakładu opieki zdrowotnej takiej czynności prawnej bez wymaganej ustawą zgody, nabycie wobec zakładu opieki zdrowotnej przez kontrahenta wierzyciela roszczenia, odpowiadającego roszczeniu wierzyciela, na jakiejkolwiek podstawie, a więc nie tylko tytułem przeniesienia na niego wierzytelności lub wstąpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela, ale i na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu - jako roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2016 r., V CSK 446/15, i 21 kwietnia 2016 r., III CSK 245/15).

Rozumuje się następująco: skoro ustawodawca ze względu na ważny interes publiczny ograniczył w sposób przewidziany w art. 54 ust. 5 i 6 u.d.l. w szerokim zakresie obrót „wierzytelnościami szpitalnymi”, to oceniając konsekwentnie, obejściem tego ograniczenia byłoby dopuszczenie nabycia przez kontrahenta wierzyciela zakładu opieki zdrowotnej wobec tego zakładu roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia wskutek zapłaty dokonanej w wyniku świadomego i niemającego podstawy prawnej działania w sferze jego interesu. W takim razie przyznaje się temu kontrahentowi, który dokonał zapłaty na rzecz wierzyciela, tylko roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia wobec wierzyciela - odbiorcy zapłaty. W niektórych jednak orzeczeniach Sąd Najwyższy zaakceptował samą możliwość dochodzenia od zakładu opieki zdrowotnej roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia przez podmiot, który w związku z czynnością podlegającą sankcji przewidzianej w art. 54 ust. 6 u.d.l. dokonał zapłaty na rzecz wierzyciela tego zakładu - choć w żadnej z rozpoznawanych spraw nie stwierdził przesłanek do uwzględnienia tego roszczenia (wyroki z dnia 13 stycznia 2016 r., II CSK 185/15, i 6 maja 2016 r., I CSK 371/15, oraz postanowienie z 24 stycznia 2017 r., II CSK 474/16). Akceptacja tej możliwości zakłada, że mimo nieważności czynności prawnej, wskutek zapłaty osoby trzeciej na rzecz wierzyciela następuje w granicach zapłaconej kwoty wygaśnięcie długu zakładu opieki zdrowotnej.

Zastosowanie art. 356 § 2 k.c. należy uznać za wyłączone na podstawie art. 54 ust. 5 i 6 u.d.l. w odniesieniu do zapłaty przez osobę trzecią na rzecz wierzyciela zakładu opieki zdrowotnej, uiszczonej w związku z jakąkolwiek czynnością prawną mającą na celu zmianę wierzyciela zakładu opieki zdrowotnej dokonaną bez wymaganej zgody podmiotu tworzącego. Przesądza o tym omówiony wyżej cel i zakres regulacji art. 54 ust. 5 i 6 u.d.l. Przepisy te uzależniają skuteczne dokonanie czynności prawnych, których skutkiem, choćby tylko pośrednim, jest zmiana wierzyciela, od decyzji podmiotu tworzącego. Dopóki brak wymaganej zgody podmiotu tworzącego, dopóty zatem nie można dopuścić, na żadnej podstawie, zastąpienia - w szerokim funkcjonalnym tego słowa znaczeniu - dotychczasowego wierzyciela zakładu opieki zdrowotnej innym podmiotem; także więc- jak przyjął Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 17 marca 2016 r., V CSK 446/15, i 21 kwietnia 2016 r., III CSK 245/15 - na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, a taką możliwość otwierałoby stosowanie art. 356 § 2 k.c. do zapłaty uiszczonej w związku z dokonaną bez wymaganej zgody czynnością mającą na celu zmianę dotychczasowego wierzyciela. W takim razie kontrahent wierzyciela, który dokonał zapłaty, ma tylko roszczenie wobec wierzyciela o zwrot nienależnego świadczenia.

Wyrok SN z dnia 3 marca 2017 r., I CSK 255/16

Standard: 12522 (pełna treść orzeczenia)