Szczególne zasady dotyczące dopuszczalności apelacji od postanowień co do istoty w postępowaniach działowych

Odrębne zasady obowiązują w sprawach o dział spadku (mające odpowiednie zastosowanie poprzez art. 567 § 3 k.p.c. także w postępowaniach o podział majątku wspólnego), w których, zgodnie z art. 684 k.p.c., sąd z urzędu ustala skład i wartość majątku ulegającemu podziałowi. W sprawach tych sąd zamieszcza jedynie rozstrzygnięcia pozytywne, natomiast nie zamieszcza się w postanowieniu negatywnego rozstrzygnięcia o zaliczeniu określonego przedmiotu do masy podlegającej podziałowi, lecz omawia je jedynie w uzasadnieniu. Mimo więc, że wniosek nie zostaje uwzględniony w całości lub w części, pominięcie składnika majątku jest rozstrzygnięciem merytorycznie negatywnym.

Poza tym w wyżej wymienionych sprawach oraz w sprawach o zniesienie współwłasności sąd dodatkowo rozstrzyga spory poboczne, tj. spory o prawo żądania dokonania podziału, o prawo własności poszczególnych przedmiotów, jak również wzajemne roszczenia współwłaścicieli (współspadkobierców) z tytułu posiadania rzeczy, pobranych pożytków i innych przychodów oraz poczynionych nakładów (por. art. 567 § 1, art. 618 i art. 686 k.p.c.).

Nie ma jednolitości w orzecznictwie co do oceny sytuacji, w której sąd w orzeczeniu co do istoty sprawy pominął wydanie rozstrzygnięcia negatywnego o żądaniach ubocznych względem działu spadku, zniesienia współwłasności, czy podziału majątku. Według jednego stanowiska, w razie nierozstrzygnięcia w sentencji postanowienia dokonującego podział przez sąd pierwszej instancji o roszczeniach tego rodzaju zainteresowanym uczestnikom postępowania przysługuje środek w postaci apelacji (poprzednio rewizji), a nie wniosek o uzupełnienie postanowienia działowego (por. uchwały SN z dnia 13 lutego 1970 r., III CZP 97/69 i z dnia 21 lipca 1988 r., III CZP 61/88 oraz postanowienia SN z dnia 3 października 2003 r., III CKN 1529/00, z dnia 2 marca 2005 r., III CK 28/05 i z dnia 28 lutego 2013 r., III CZ 4/13).

W powołanych powyżej orzeczeniach odwołano się do treści art. 618 § 3 k.p.c. (mającego z mocy art. 688 i art. 567 § 3 k.p.c. zastosowanie także w innych sprawach działowych), który wyłącza możliwość dochodzenia tego rodzaju roszczeń po zapadnięciu prawomocnego postanowienia o podziale i to niezależnie od tego, czy były one zgłoszone w postępowaniu działowym, a sąd nie orzekł o nich w postanowieniu, czy też nie zostały zgłoszone. Z tej przyczyny nie można do tych roszczeń zastosować art. 351 k.p.c. Według drugiego stanowiska, sąd uwzględniając w części tego rodzaju roszczenie, oddala żądanie w pozostałym zakresie. W razie pominięcia przez sąd pierwszej instancji rozstrzygnięcia o całości żądania niedopuszczalna jest apelacja w zakresie pominiętego przez sąd pierwszej instancji żądania z powodu braku substratu zaskarżenia (por. postanowienia SN z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 78/11 oraz z dnia 14 grudnia 2011 r., I CSK 138/11). W ostatnim z wymienionych orzeczeń wskazano, że skoro roszczenia przewidziane w art. 618 § 1 k.p.c. są rozpoznawane według zasad ogólnych i stosownie do tych zasad należy o nich orzekać, to w razie uwzględnienia danego roszczenia jedynie w pewnym zakresie, należy dokładnie wskazywać, iż sąd żądanie (wniosek) częściowo oddala. Taka praktyka stwarza jasność co do dalszych środków prawnych przysługujących zainteresowanym uczestnikom postępowania: postanowienie podlega zaskarżeniu na zasadach ogólnych, w wypadku zaś niepełnego rozstrzygnięcia co do omawianego roszczenia - postanowienie, na podstawie art. 351 w zw. z 13 § 2 k.p.c., może zostać uzupełnione. Wskazano przy tym także na bardziej ogólny argument, że rozstrzygnięcie sądu o żądaniach stron wymienione jest tylko w art. 325 k.p.c. jako obligatoryjny element sentencji wyroku, a nie jego uzasadnienia, które aczkolwiek ma ścisły związek z jego wydaniem, gdyż stanowi odzwierciedlenie procesu myślowego i decyzyjnego sądu, to jednak nie może być surogatem sentencji.

Uchwała SN z dnia 11 grudnia 2014 r., III CZP 94/14

Standard: 67401 (pełna treść orzeczenia)