Wyjątki od zasady niezaskarżalności orzeczeń nieistniejących; dopuszczalność zaskarżenia orzeczenia mimo braku rozstrzygnięcia co do żądania strony

Od zasady uzależniającej możliwość skutecznego wniesienia apelacji jedynie od orzeczenia zawierającego substrat zaskarżenia, w tym w postaci negatywnego rozstrzygnięcia o części zgłoszonego żądania - w orzecznictwie przyjęto wyjątki.

Niekiedy przepisy szczególne nakładają obowiązek zamieszczenia z urzędu w wyroku określonych rozstrzygnięć w razie uwzględnienia powództwa. Takie rozwiązanie przewidziano np. w art. 58 § 1 i 2 k.r.o. Jeżeli sąd pierwszej instancji nie orzekł o kwestiach, o których powinien był orzec z urzędu, strony mogą żądać uzupełnienia wyroku na podstawie art. 351 § 1 k.p.c. z wyjątkiem jednak orzeczenia o winie. W razie natomiast pominięcia przez sąd pierwszej instancji orzeczenia o winie w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego - zasady prawnej - z dnia 17 lutego 1954 r., C. 1342/53 przyjęto, że w takim przypadku wyrok powinien zostać zaskarżony apelacją, a uzupełnienie wyroku nie wchodzi w rachubę.

Zawarte w wyroku rozstrzygnięcie pozytywne o określonym żądaniu niekiedy zawiera w sobie zarazem oddalenie żądania w pozostałym zgłoszonym przez stronę zakresie. W szczególności w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1982 r., II URN 136/82 przyjęto, że w przypadku, gdy z prawidłowo ustalonego stanu faktycznego uprawnionemu przysługuje świadczenie wyższe, a organ rentowy lub organ odwoławczy przyznaje świadczenie niższe, nie oddalając jednocześnie dalszego roszczenia, to w takim orzeczeniu (decyzji) implicite, zawarta jest odmowa tego wyższego świadczenia. 

W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2008 r., II PZ 13/08 uznano, że wyrok w którym sąd uwzględnia powództwo, ale dokonuje ustalenia stosunku prawnego lub prawa w sposób niezgodny z żądaniem powoda stanowi orzeczenie o całym żądaniu pozwu, w którym zawarte jest rozstrzygnięcie o oddaleniu powództwa w kształcie żądanym przez powoda. Za takim rozwiązaniem przemawia to, że w sprawach o ustalenie stosunku prawnego lub prawa nie jest w ogóle dopuszczalne - pomijając wypadki kumulacji roszczeń - częściowe uwzględnienie i oddalenie powództwa; żądanie powoda w kształcie, jakie mu nadał w pozwie jest albo uzasadnione, albo nieuzasadnione, a stany pośrednie nie zachodzą (por. wyrok SN z dnia 11 grudnia 1998 r., II CKN 96/98). 

W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2012 r., I UZ 83/12 przyjęto, że wyrok, w którym sąd ubezpieczeń społecznych uwzględnił odwołanie wnioskodawcy, ustalając stopień umiarkowanej niepełnosprawności na czas określony, zamiast - zgodnie z żądaniem - „na stałe”, stanowił orzeczenie o całości odwołania, w którym zawarte było rozstrzygnięcie o całości żądania, przeto w dalszym zakresie „nieosądzonym negatywnie” (ustalenia umiarkowanego stopnia niepełnosprawności „na stałe”), wnioskodawcy przysługuje środek zaskarżenia. Jest to więc osąd pozytywny - w zakresie ustalającym umiarkowany stopień niepełnosprawności do przyjętej w wyroku daty - oraz implicite negatywny po tym okresie. 

Podobne do przedstawionego wyżej rozwiązania stosowane jest w odniesieniu do apelacji wnoszonych od wyroków sądów pierwszej instancji w sprawach o ochronę dóbr osobistych dotyczących żądania złożenia  oświadczenia usuwającego skutki naruszenia dóbr osobistych. Rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji uwzględniające żądanie, ale z pewnymi modyfikacjami dotyczącymi treści oświadczenia, traktuje się jako zawierające implicite jego oddalenie w pozostałym zakresie.

Przyznanie na podstawie art. 45 § 1 k.p. odszkodowania za wadliwe wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas określony zamiast żądanego odszkodowania z art. 50 § 3 k.p. rozstrzyga o całości żądania i jest równoznaczne z oddaleniem roszczenia o to ostatnie odszkodowanie. Apelacja powoda od takiego wyroku nie podlega odrzuceniu z powodu braku substratu zaskarżenia (art. 373 w zw. z art. 370 k.p.c.).

Postanowienie SN z dnia 6 września 2018 r., II PK 228/17

Standard: 63558 (pełna treść orzeczenia)

W sprawach rozpoznawanym w trybie postępowania procesowego w orzecznictwie wyjątkowo przyjęto dopuszczalność wniesienia środków odwoławczych od orzeczeń w zakresie niezawierającym rozstrzygnięcia o części zgłoszonego żądania. Dotyczy to sytuacji, w których z mocy przepisów szczególnych sąd ma obowiązek wydania określonego rozstrzygnięcia z urzędu, gdy uzasadnione jest to naturą żądania, którego granic nie można jasno określić albo mającego charakter niepodzielny lub gdy przemawiają za tym szczególnie ważkie wartości uzasadniające za odstąpieniem od sztywnych reguł formalnych na rzecz przyspieszenia postępowania i zapewnienia jego efektywności, albo istnieje ugruntowana praktyka sądowa pomijania wydawania negatywnego rozstrzygnięcia co do nieuwzględnionego w części żądania, przeciwko stosowaniu której nie przemawiają istotne argumenty.

Niekiedy przepisy szczególne nakładają obowiązek zamieszczenia z urzędu w wyroku określonych rozstrzygnięć w razie uwzględnienia powództwa. Takie rozwiązanie przewidziano np. w art. 58 § 1 i 2 kro. Jeżeli sąd pierwszej instancji nie orzekł o kwestiach, o których powinien był orzec z urzędu, strony mogą żądać uzupełnienia wyroku na podstawie art. 351 § 1 k.p.c. z wyjątkiem jednak orzeczenia o winie. W razie natomiast pominięcia przez sąd pierwszej instancji orzeczenia o winie w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego - zasady prawnej - z dnia 17 lutego 1954 r., C. 1342/53 przyjęto, że w takim przypadku wyrok powinien zostać zaskarżony apelacją, a uzupełnienie wyroku nie wchodzi w rachubę.

W orzecznictwie przyjęto także, iż zawarte w wyroku rozstrzygnięcie pozytywne o określonym żądaniu niekiedy zawiera w sobie zarazem oddalenie żądania w pozostałym zgłoszonym przez stronę zakresie. W szczególności w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1982 r., II URN 136/82 przyjęto, że w przypadku, gdy z prawidłowo ustalonego stanu faktycznego uprawnionemu przysługuje świadczenie wyższe, a organ rentowy lub organ odwoławczy przyznaje świadczenie niższe, nie oddalając jednocześnie dalszego roszczenia, to w takim orzeczeniu (decyzji) implicite, zawarta jest odmowa tego wyższego świadczenia.

Również w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2008 r., II PZ 13/08 uznano, że wyrok w którym sąd uwzględnia powództwo, ale dokonuje ustalenia stosunku prawnego lub prawa w sposób niezgodny z żądaniem powoda stanowi orzeczenie o całym żądaniu pozwu, w którym zawarte jest rozstrzygnięcie o oddaleniu powództwa w kształcie żądanym przez powoda. Za takim rozwiązaniem przemawia to, że w sprawach o ustalenie stosunku prawnego lub prawa nie jest w ogóle dopuszczalne - pomijając wypadki kumulacji roszczeń - częściowe uwzględnienie i oddalenie powództwa; żądanie powoda w kształcie, jakie mu nadał w pozwie jest albo uzasadnione, albo nieuzasadnione, a stany pośrednie nie zachodzą (por. wyrok SN z dnia 11 grudnia 1998 r., II CKN 96/98).

Podobnie w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2012 r., I UZ 83/12 przyjęto, że wyrok, w którym sąd ubezpieczeń społecznych uwzględnił odwołanie wnioskodawcy, ustalając stopień umiarkowanej niepełnosprawności na czas określony, zamiast – zgodnie z żądaniem – „na stałe”, stanowił orzeczenie o całości odwołania, w którym zawarte było rozstrzygnięcie o całości żądania, przeto w dalszym zakresie „nieosądzonym negatywnie” (ustalenia umiarkowanego stopnia niepełnosprawności „na stałe”), wnioskodawcy przysługuje środek zaskarżenia. Jest to więc osąd pozytywny – w zakresie ustalającym umiarkowany stopień niepełnosprawności do przyjętej w wyroku daty - oraz „implicite” negatywny po tym okresie.

Podobne do przedstawionego wyżej rozwiązania stosowane jest w odniesieniu do apelacji wnoszonych od wyroków sądów pierwszej instancji w sprawach o ochronę dóbr osobistych dotyczących żądania złożenia oświadczenia usuwającego skutki naruszenia dóbr osobistych. Rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji uwzględniające żądanie, ale z pewnymi modyfikacjami dotyczącymi treści oświadczenia traktuje się jako zawierające implicite jego oddalenie w pozostałym zakresie.

Uchwała SN z dnia 11 grudnia 2014 r., III CZP 94/14

Standard: 67398 (pełna treść orzeczenia)

Uznając, że zachodzą przesłanki do ustanowienia na wniosek właściciela obciążonego gruntu odpłatnej służebności przesyłu sąd rejonowy ustala wysokość należnego mu wynagrodzenia na podstawie wyników przeprowadzonego postępowania dowodowego, co oznacza, że ustanawiając służebność przesyłu i przyznając odpowiednią kwotę tytułem wynagrodzenia orzeka jednocześnie o całości żądania. W świetle utrwalonych poglądów orzecznictwa jeśli sąd w postępowaniu nieprocesowym powinien rozstrzygnąć o wszystkich żądaniach z urzędu, uczestnikom postępowania przysługuje apelacja, nie zaś wniosek o uzupełnienie postanowienia (por. m.in. uchwała SN z dnia 21 lipca 1988 r., III CZP 61/88, postanowienie SN z dnia 3 października 2003 r., III CKN 1529/00).

W sytuacji ustalenia przez Sąd Rejonowy wynagrodzenia w kwocie niższej niż postulowana we wniosku, wnioskodawcom przysługiwało więc prawo złożenia apelacji co do wynagrodzenia bez konieczności uprzedniego złożenia wniosku o uzupełnienie postanowienia Sądu Rejonowego przez zamieszczenie w sentencji sformułowania, że oddala roszczenie wnioskodawców o wynagrodzenie w części przewyższającej kwotę przyznaną z tego tytułu. 

Postanowienie SN z dnia 15 maja 2014 r., II CZ 15/14

Standard: 67415 (pełna treść orzeczenia)