Uprawnienie współwłaściciela do dalszego zamieszkiwania w gospodarstwie rolnym (art. 218 k.c.)

Spadkobierca, który nie otrzymał gospodarstwa rolnego lub jego części, lecz do chwili działu spadku mieszkał w tym gospodarstwie, zachowuje uprawnienia do dalszego zamieszkiwania, jednakże nie dłużej niż przez pięć lat, nawet wtedy, gdy w postanowieniu o dziale spadku sąd nie zamieścił tego uprawnienia na rzecz wymienionego spadkobiercy (art. 218 § 1 k.c. w związku z art. 1035 i 1070 k.c.).

Uprawnienie spadkobierców do dalszego zamieszkiwania obejmuje, w granicach uzasadnionych konkretnymi potrzebami gospodarczymi, również uprawnienie do korzystania z odpowiednich pomieszczeń w budynkach gospodarczych (orzeczenie SN z dnia 11 czerwca 1982 r. III CRN 6/82). Stosownie do § 2 art. 218 k.c., do uprawnień do dalszego zamieszkiwania stosuje się odpowiednio przepisy o służebności mieszkania, czyli art. 296-305 k.c. dotyczące służebności osobistych. Oznacza to, że uprawnionym z tytułu służebności osobistej nie jest każdoczesny właściciel nieruchomości, lecz imiennie oznaczona osoba fizyczna, przy czym chodzi tu o zaspokojenie osobistych potrzeb tej osoby i jej bliskich, zwłaszcza przy służebności mieszkania (art. 301 k.c.), a nie o zwiększenie użyteczności innej nieruchomości.

Źródłem służebności osobistej może być orzeczenie sądu, decyzja administracyjna, czynność prawna, a także przepis ustawy. Zakres służebności osobistej i sposób jej wykonywania oznaczony jest z reguły w źródle powołującym daną służebność do życia. Jeżeli spraw tych nie uregulowano i brak jest innych danych w tym przedmiocie zakres i sposób wykonywania służebności osobistej określa się według osobistych potrzeb uprawnionego, z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego i zwyczajów miejscowych (art. 298 k.c.).

Uprawnienie do korzystania z odpowiednich pomieszczeń w budynkach gospodarczych wynika z ustawy; współwłaściciele bowiem "zachowują uprawnienie do dalszego zamieszkiwania". 

W razie działu sądowego uprawnienie to powinno być z urzędu zamieszczone w postanowieniu działowym, co stanowi raczej wymaganie techniczno-prawne; stosownie zaś do okoliczności sąd powinien określić sposób i czas korzystania z mieszkania. 

Jeżeli sąd nie zamieścił w postanowieniu działowym uprawnienia do dalszego zamieszkiwania przez okres pięciu lat, nie zajmując w tej kwestii żadnego stanowiska, uprawniony może składać wniosek o uzupełnienie postanowienia działowego przez orzeczenie o przysługującej mu służebności mieszkania albo zaskarżyć postanowienie o dziale spadku w drodze rewizji, ale przysługujących mu środków nie wykorzystał. 

Okoliczność, że w postanowieniu działowym nie została zastrzeżona służebność mieszkania, nie pozbawia właściciela nieruchomości obciążonej możliwości dochodzenia wydania orzeczenia o zmianę służebności na rentę. Stanowisko to jest konsekwencją poglądu, iż niezamieszczenie w postanowieniu działowym rozstrzygnięcia o służebności mieszkania nie pozbawia spadkobiercy tej służebności. W takiej sytuacji żądanie zamiany służebności na rentę powinno wyprzedzać żądanie eksmisji. Może się bowiem okazać, że żądanie eksmisji będzie zbędne, gdy pozwany opróżni mieszkanie po prawomocnym orzeczeniu sądu uwzględniającym powództwo o zamianę służebności na rentę. 

Uchwała SN z dnia 22 lipca 1994 r., III CZP 91/94

Standard: 52112 (pełna treść orzeczenia)

Spadkobierca, który przy dziale spadku nie otrzymał gospodarstwa rolnego lub jego części, a do chwili działu zamieszkiwał w tym gospodarstwie, zachowuje uprawnienia do dalszego zajmowania tylko tej części budynku mieszkalnego, jaka jest niezbędna do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych jego oraz małżonka i małoletnich dzieci, oraz uprawnienie do korzystania z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku mieszkalnego, a więc związanych z zamieszkiwaniem. Nie zachowuje on natomiast uprawnienia do dalszego zajmowania budynków gospodarczych potrzebnych do prowadzenia gospodarstwa rolnego, jak również do użytkowania działki, na której znajdują się budynki (siedliska).

w myśl art. 298 k.c. zakres służebności osobistej i sposób jej wykonywania oznacza się, w razie braku innych danych, według osobistych potrzeb uprawnionego z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego i zwyczajów miejscowych, a także unormowaniu zawartemu w art. 302 § 1 k.c., w myśl którego mający służebność mieszkania może korzystać z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców domu.

Uprawnionemu przysługuje prawo do dalszego zaspokajania potrzeb mieszkaniowych osobistych, jak również potrzeb jego małżonka i małoletnich dzieci, Przysługują mu niejako prawa "lokatorskie" do mieszkania, przy czym nie ma on obowiązku płacenia czynszu. 

Postanowienie SN z dnia 11 czerwca 1982 r., III CRN 6/82

Standard: 52113 (pełna treść orzeczenia)