Uchwała z dnia 1994-07-22 sygn. III CZP 91/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 91/94

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 22 lipca 1994 r.

Przewodniczący: sędzia SN H. Ciepła.

Sędziowie SN: G. Bieniek, Z. Świeboda (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Anny C. przeciwko Janowi C. o opróżnienie pomieszczeń mieszkalnych, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Przemyślu, postanowieniem z dnia 23 czerwca 1994 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy przewidziane w art. 218 § 1 k.c. (w brzmieniu ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny) uprawnienie współwłaściciela, który w wyniku działu spadku nie otrzymał części gospodarstwa rolnego - do zamieszkiwania w tym gospodarstwie do 5 lat, uzasadnia oddalenie powództwa właściciela - któremu w wyniku działu przyznano w całości gospodarstwo rolne - o wydanie budynków lub ich części, które w dacie działu spadku zajmował współwłaściciel?"

podjął następującą uchwałę:

Spadkobierca, który nie otrzymał gospodarstwa rolnego lub jego części, lecz do chwili działu spadku mieszkał w tym gospodarstwie, zachowuje uprawnienia do dalszego zamieszkiwania, jednakże nie dłużej niż przez pięć lat, nawet wtedy, gdy w postanowieniu o dziale spadku sąd nie zamieścił tego uprawnienia na rzecz wymienionego spadkobiercy (art. 218 § 1 k.c. w związku z art. 1035 i 1070 k.c.).

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 24 kwietnia 1991 r. Sąd Rejonowy w Przeworsku dokonał działu spadku po Stefanie C. w ten sposób, że majątek spadkowy, w tym także wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne, przyznał żonie spadkodawcy - Annie C., synowi zaś, Janowi C., spłaty; pozostali spadkobiercy nie żądali przyznania im składników majątkowych ani spłat.

Jan C. wraz ze swą rodziną mieszkał w gospodarstwie spadkowym do chwili działu spadku, nie zrzekając się prawa do dalszego zamieszkiwania. Jednakże sąd nie zastrzegł w postanowieniu o dziale spadku tego uprawnienia Jana C. We wniesionym pozwie Anna C. żądała nakazania Janowi C. opróżnienia zajmowanego lokalu mieszkalnego w domu przydzielonym jej w postanowieniu działowym, opróżnienia stajni i stodoły oraz oddania jej w posiadanie tych pomieszczeń.

Pozwany wnosił o oddalenie powództwa i podniósł zarzut posiadania przez niego służebności mieszkania, wynikającej z art. 218 § 1 k.c.

Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo i ustalił, że powódka jest właścicielką budynków mieszkalno-gospodarczych, zaś zachowanie się pozwanego w stosunku do powódki - jego matki jest naganne. Sąd nie kwestionował prawa pozwanego do zamieszkiwania w domu spadkowym oraz zajmowania pomieszczeń stajni i stodoły, lecz uznał, że pozwany ma prawo do odszkodowania po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się wyroku orzekającego eksmisję. Przy rozpoznawaniu rewizji pozwanego Sądowi Wojewódzkiemu nasunęło się budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne ujęte w sentencji uchwały, które przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia (art. 391 § 1 k.p.c.).

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Artykuł 218 k.c. w brzmieniu ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) dotyczy współwłaścicieli, gdy źródłem współwłasności jest dziedziczenie lub inny stosunek prawny. Tą samą ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. uchylony został art. 1083 k.c. regulujący podobną materię, ale tylko między spadkobiercami.

Artykuł 218 § 1 k.c. in principio stanowi "Współwłaściciele, którzy nie otrzymali gospodarstwa rolnego lub jego części, lecz do chwili zniesienia współwłasności w tym gospodarstwie mieszkali, zachowują uprawnienia do dalszego zamieszkiwania, jednakże nie dłużej niż przez pięć lat (...)". Uprawnienie tych spadkobierców do dalszego zamieszkiwania obejmuje, w granicach uzasadnionych konkretnymi potrzebami gospodarczymi, również uprawnienie do korzystania z odpowiednich pomieszczeń w budynkach gospodarczych (orzeczenie SN z dnia 11 czerwca 1982 r. III CRN 6/82 - OSNCP 1983, poz. 17). Stosownie do § 2 art. 218 k.c., do uprawnień do dalszego zamieszkiwania stosuje się odpowiednio przepisy o służebności mieszkania, czyli art. 296-305 k.c. dotyczące służebności osobistych. Oznacza to, że uprawnionym z tytułu służebności osobistej nie jest każdoczesny właściciel nieruchomości, lecz imiennie oznaczona osoba fizyczna, przy czym chodzi tu o zaspokojenie osobistych potrzeb tej osoby i jej bliskich, zwłaszcza przy służebności mieszkania (art. 301 k.c.), a nie o zwiększenie użyteczności innej nieruchomości. Źródłem służebności osobistej może być orzeczenie sądu, decyzja administracyjna, czynność prawna, a także przepis ustawy. Zakres służebności osobistej i sposób jej wykonywania oznaczony jest z reguły w źródle powołującym daną służebność do życia. Jeżeli spraw tych nie uregulowano i brak jest innych danych w tym przedmiocie zakres i sposób wykonywania służebności osobistej określa się według osobistych potrzeb uprawnionego, z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego i zwyczajów miejscowych (art. 298 k.c.).

W konkretnym wypadku służebność mieszkania spadkobiercy oraz uprawnienie do korzystania z odpowiednich pomieszczeń w budynkach gospodarczych wynika z ustawy; współwłaściciele bowiem "zachowują uprawnienie do dalszego zamieszkiwania". W razie działu sądowego uprawnienie to powinno być z urzędu zamieszczone w postanowieniu działowym, co stanowi raczej wymaganie techniczno-prawne; stosownie zaś do okoliczności sąd powinien określić sposób i czas korzystania z mieszkania. Sąd jednak nie zamieścił w postanowieniu działowym uprawnienia pozwanego do dalszego zamieszkiwania przez okres pięciu lat, nie zajmując w tej kwestii żadnego stanowiska. Pozwany mógł składać wniosek o uzupełnienie postanowienia działowego przez orzeczenie o przysługującej mu służebności mieszkania albo zaskarżyć postanowienie o dziale spadku w drodze rewizji, ale przysługujących mu środków nie wykorzystał. Uchybienie sądu oraz niewykorzystanie przysługujących pozwanemu środków w celu usunięcia tego uchybienia nie może prowadzić do pozbawienia pozwanego wynikającego z ustawy uprawnienia. Pozwany bowiem zachował uprawnienie do dalszego zamieszkiwania, skoro w dziale spadku nie otrzymał gospodarstwa rolnego lub jego części, lecz do chwili działu spadku w tym gospodarstwie mieszkał (art. 218 § 1 k.c.), przy czym swego uprawnienia się nie zrzekł.

Sąd Wojewódzki wyraził w uzasadnieniu zagadnienia prawnego wątpliwość co do możliwości zamiany służebności mieszkania na rentę (art. 303 k.c.). Otóż, okoliczność, że w postanowieniu działowym nie została zastrzeżona służebność mieszkania, nie pozbawia właściciela nieruchomości obciążonej możliwości dochodzenia wydania orzeczenia o zmianę służebności na rentę. Stanowisko to jest konsekwencją poglądu, iż niezamieszczenie w postanowieniu działowym rozstrzygnięcia o służebności mieszkania nie pozbawia spadkobiercy tej służebności. W takiej sytuacji żądanie zamiany służebności na rentę powinno wyprzedzać żądanie eksmisji. Może się bowiem okazać, że żądanie eksmisji będzie zbędne, gdy pozwany opróżni mieszkanie po prawomocnym orzeczeniu sądu uwzględniającym powództwo o zamianę służebności na rentę. W okolicznościach faktycznych sprawy - np. osoba uprawniona zajmuje zdecydowane stanowisko, że nie opróżni lokalu i pomieszczeń gospodarczych - może z kolei okazać się uzasadnione dochodzenie jednym pozwem zamiany służebności na rentę i eksmisji, bo to ostatnie orzeczenie stało się już wymagalne (art. 316 § 1 in fine k.p.c.), ale pod warunkiem, że taka kumulacja roszczeń odpowiada wymaganiom zawartym w art. 191 k.p.c. Nie można natomiast podzielić wyrażonego przez Sąd Rejonowy poglądu o prawie pozwanego do odszkodowania. 

OSNC 1995 r., Nr 1, poz. 7