Postanowienie z dnia 1982-06-11 sygn. III CRN 6/82

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 6/82

Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 11 czerwca 1982 r.

Przewodniczący: sędzia SN H. Dąbrowski. Sędziowie SN: S. Dmowski (sprawozdawca), T. Bielecki.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na rozprawie sprawy z wniosku Anny K. z udziałem Emmy K. o dział spadku na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie z dnia 9 listopada 1976 r.

uchylił zaskarżone postanowienie w ust. 1 pkt 3 oraz postanowienie Sądu Rejonowego w Mielcu z dnia 29 czerwca 1976 r. w pkt III, tj. oba postanowienia w części ustanawiającej dla wnioskodawczyni prawo korzystania z budynków mieszkalno-gospodarczych oraz z placu, i sprawę w tym zakresie przekazał Sądowi Rejonowemu w Mielcu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o obowiązku uiszczenia wpisu od rewizji nadzwyczajnej.

Uzasadnienie faktyczne

Sąd Rejonowy w Mielcu, dokonując działu spadku po Andrzeju S. zmarłym w 1967 r., spadku obejmującego gospodarstwo rolne składające się z 1,82 ha gruntów oraz budynków mieszkalnego i gospodarczych, przyznał całe gospodarstwo na wyłączną własność córce spadkodawcy - uczestniczce postępowania Emmie K.. Zasądził od tej uczestniczki na rzecz wnioskodawczyni Anny K. (żony spadkodawcy) spłatę w kwocie 111.200 zł i zastrzegł dla wnioskodawczyni prawo "dożywotniego korzystania z budynków mieszkalno-gospodarczych w dotychczasowym zakresie bezpłatnie".

Sąd Wojewódzki w Rzeszowie po rozpoznaniu tej sprawy na skutek rewizji wnioskodawczyni i uczestniczki postępowania postanowieniem z dnia 9.XI.1976 r. oddalił rewizję wnioskodawczyni, natomiast w uwzględnieniu rewizji uczestniczki postępowania zmienił zaskarżone postanowienie Sądu I instancji w ten sposób, że przyznając podobnie jak Sąd Rejonowy całe gospodarstwo uczestniczce postępowania Emmie K. zasądził od niej na rzecz wnioskodawczyni zamiast kwoty 112.000 zł - kwotę 99.000 zł, rozkładając spłatę na cztery równe raty roczne po 24.750 zł płatne do dnia 31 grudnia każdego następującego po sobie roku, przy czym pierwsza rata płatna jest do dnia 31 grudnia 1976 r., z 4% w razie niezapłacenia którejkolwiek z rat w terminie. W pkt 3 tego postanowienia ustanowił dla wnioskodawczyni K. "prawo korzystania z budynków mieszkalno-gospodarczych w dotychczasowym zakresie z placem niezbędnie potrzebnym do tego i nieodpłatnie", w pkt 4 natomiast nakazał wnioskodawczyni wydanie uczestniczce postępowania nieruchomości objętych postanowieniem w niniejszej sprawie, przy czym nieruchomości, "które w obecnej chwili nie są obsiane plonami", bezzwłocznie, pozostałe zaś - po zbiorach przyszłego roku.

Postanowieniem z dnia 28.X.1978 r. Sąd ten dokonał - na wniosek uczestniczki postępowania - wykładni powyższego postanowienia, wyjaśniając, że przez określenie w ust. I pkt 3 "ustanawia dla wnioskodawczyni Anny K. prawo korzystania z budynków mieszkalno-gospodarczych w dotychczasowym zakresie" należy rozumieć prawo zamieszkiwania wnioskodawczyni w budynku mieszkalnym i korzystanie przez nią z obiektów gospodarczych (stajni, stodoły, piwnicy i studni) znajdujących się na działce 976 w P. stosownie do treści art. 1083 § 1 i § 2 k.c. w zakresie służebności osobistej, przewidzianej w art. 296 i następnych k.c., przez określenie zaś "z placem niezbędnie potrzebnym do tego" - należy rozumieć obciążenie działki nr 976 służebnością "odpowiadającą treścią służebności gruntowej" na rzecz wnioskodawczyni w zakresie niezbędnie potrzebnym do korzystania z budynków mieszkalno-gospodarczych znajdujących się na niej "stosownie do przepisu art. 298 k.c., a w związku z art. 297 k.c. do treści art. 289 i 288 k.c.".

W dalszej części tego postanowienia wyjaśnił, że przez określenie w ust. I pkt 4 "nakazuje wnioskodawczyni Annie K. wydanie uczestniczce Emmie K. nieruchomości" należy rozumieć wydanie wszystkich nieruchomości z wyjątkiem części działki nr 976, odnośnie do której przysługuje wnioskodawczyni prawo służebności związanej z koniecznością korzystania z placu obok budynków mieszkalno-gospodarczych, a obszar działki obciążonej służebnością w razie sporu powinien być ustalony w odrębnym postępowaniu sądowym.

Sąd Wojewódzki podkreślił w końcowej części postanowienia dokonującego wykładni orzeczenia rewizyjnego, że "W każdym razie uczestniczka nie jest uprawniona według postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie do korzystania z budynków mieszkalno-gospodarczych i ma obowiązek dokonywać spłaty w zakresie ustalonym w ust. I pkt 2 postanowienia".

Postanowienie Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie z dnia 9.XI.1976 r. Minister Sprawiedliwości zaskarżył rewizją nadzwyczajną w zakresie rozstrzygnięcia zawartego w ust. 1 pkt 3, to jest w części ustanawiającej dla wnioskodawczyni prawo korzystania z budynków mieszkalno-gospodarczych w dotychczasowym zakresie wraz z placem. Podnosząc w tej rewizji zarzuty rażącego naruszenia prawa, a konkretnie art. 1083 k.c., oraz naruszenia interesu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, zgłosił wniosek o uchylenie tego postanowienia w zaskarżonej części, jak również postanowienia Sądu Rejonowego w Mielcu z dnia 29.VI.1976 r. w pkt III zawierającym zastrzeżenie prawa korzystania przez wnioskodawczynię z budynków oraz o przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Rejonowemu w Mielcu do ponownego rozpoznania.

Uwzględniając rewizję nadzwyczajną, Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Zarzut rażącego naruszenia art. 1083 k.c. jest w pełni uzasadniony. Przepis ten przewiduje jedynie dla spadkobiercy, który przy dziale spadku nie otrzymuje gospodarstwa rolnego lub jego części, zachowanie uprawnienia do dalszego zamieszkiwania (§ 1), stanowiąc jednocześnie, że do uprawnienia tego stosuje się odpowiednio przepisy o służebności mieszkania (§ 2). Gdyby brać pod uwagę wyłącznie jego brzmienie, można byłoby twierdzić, że uprawnienie w nim przewidziane ogranicza się wyłącznie do prawa zamieszkiwania i nie uprawnia do korzystania z jakichkolwiek budynków gospodarczych, nie mówiąc już o korzystaniu z placu. Przepis ten nie wyjaśnia kwestii zakresu korzystania z mieszkania, a w szczególności nie stanowi, że spadkobierca, któremu przysługuje uprawnienie przewidziane w art. 1083 k.c., ma prawo korzystania z mieszkania w dotychczasowym zakresie, to znaczy, że jeżeli zajmował przed działem spadku cały dom mieszkalny to ma prawo zajmować go nadal w całości.

W sytuacji gdy przepis art. 1083 k.c. nie rozstrzyga wszystkich kwestii związanych z uprawnieniem do dalszego zamieszkiwania i odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów o służebności mieszkania (§ 2), odpowiedzi na postawione wyżej problemy należy szukać w przepisach art. 296 i nast. k.c. Decydujące znaczenie należy w tym wypadku przypisać unormowaniu zawartemu w art. 298 k.c., w myśl którego zakres służebności osobistej i sposób jej wykonywania oznacza się, w razie braku innych danych, według osobistych potrzeb uprawnionego z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego i zwyczajów miejscowych, a także unormowaniu zawartemu w art. 302 § 1 k.c., w myśl którego mający służebność mieszkania może korzystać z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców domu.

Z zestawienia przepisów art. 1083 k.c. z przepisami tego kodeksu normującymi służebności osobiste wynika jednoznacznie, że uprawnionemu z art. 1083 k.c. przysługuje prawo do dalszego zaspokajania potrzeb mieszkaniowych osobistych, jak również potrzeb jego małżonka i małoletnich dzieci, a więc że przysługują mu niejako prawa "lokatorskie" do mieszkania, przy czym nie ma on obowiązku płacenia czynszu. Prawo to nie oznacza jednak, że uprawniony z art. 1083 k.c. może w dalszym ciągu zajmować całe budynki mieszkalne i gospodarcze, może on to jedynie czynić w zakresie koniecznym do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych.

Jeżeli spadkobierca, któremu w dziale spadku nie przyznano gospodarstwa rolnego, zajmował przed działem cały dom mieszkalny i wszystkie budynki gospodarcze, w tym nie tylko związane z zamieszkiwaniem (jak np. piwnice czy komórki) ale służące gospodarstwu rolnemu (stodoły, obory, stajnie itp.), to w świetle powołanych przepisów nie może on zajmować ich nadal w całości i uniemożliwiać przez to prowadzenie gospodarstwa rolnego przed spadkobiercę, któremu ono zostało przydzielone. Tak samo nie ma podstaw do przyznania takiemu spadkobiercy prawa dalszego zajmowania siedliska z wyłączeniem możliwości korzystania z niego przez osobę prowadzącą gospodarstwo rolne.

Należy przyjąć, że spadkobierca, który przy dziale spadku nie otrzymał gospodarstwa rolnego lub jego części, a do chwili działu zamieszkiwał w tym gospodarstwie, zachowuje - z mocy art. 1083 k.c. - uprawnienia do dalszego zajmowania tylko tej części budynku mieszkalnego, jaka jest niezbędna do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych jego oraz małżonka i małoletnich dzieci, oraz uprawnienie do korzystania z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku mieszkalnego, a więc związanych z zamieszkiwaniem. Nie zachowuje on natomiast uprawnienia do dalszego zajmowania budynków gospodarczych potrzebnych do prowadzenia gospodarstwa rolnego, jak również do użytkowania działki, na której znajdują się budynki (siedliska).

Sądy obu instancji, zajmując odmienne stanowisko w tym zakresie, dopuściły się - jak to trafnie zarzuca autor rewizji nadzwyczajnej - rażącego naruszenia art. 1083 k.c. Przesądza to o zasadności rewizji.

Ponieważ uzasadnienia postanowień zarówno Sądu Wojewódzkiego, jak i Rejonowego nie zawierają ustaleń co do rodzaju i wielkości budynków mieszkalnych i gospodarczych, Sąd Najwyższy uznał, że zachodzi brak warunków do ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy i dlatego uchylił oba postanowienia w zaskarżonej części, przekazując sprawę w tym zakresie Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania (art. 422 § 2 k.c.).

Sąd Najwyższy uznał, że wniesienie rewizji nadzwyczajnej po upływie 6 miesięcy od uprawomocnienia się zaskarżonego postanowienia nie stanowi przeszkody do jej uwzględnienia, gdyż pozbawienie spadkobiercy, któremu została przyznana w wyniku działu spadku nieruchomość rolna, zupełnej możliwości korzystania z budynków zarówno mieszkalnego, jak i gospodarczych, a tym samym możliwości prawidłowego prowadzenia gospodarstwa rolnego, stanowi nie tylko rażące naruszenie art. 1083 k.c., ale również naruszenie interesu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (art. 421 § 2 k.p.c.). Prawidłowe bowiem prowadzenie gospodarstwa rolnego leży nie tylko w interesie spadkobiercy - rolnika, ale również w interesie społecznym i Państwa.

OSNC 1983 r., Nr 1, poz. 17