Status i uprawnienia pokrzywdzonego w sprawach nieletnich

Zgodnie z kwestionowanym przez skarżącą art. 30 § 1 upsn "W postępowaniu w sprawie nieletniego stronami są:

1) nieletni;

2) rodzice lub opiekun nieletniego;

3) prokurator".

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nie zawiera ogólnych (kompleksowych) uregulowań dotyczących procesowych uprawnień stron. W tym zakresie, zgodnie z art. 20 upsn mają odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksu postępowania cywilnego (art. 64-97 kpc), a jeżeli mają być zastosowane przepisy kodeksu postępowania karnego, należy odpowiednio stosować przepisy tego kodeksu o stronach procesu (art. 45-91 kpk). Jak wskazuje się w piśmiennictwie, sytuacja procesowa poszczególnych stron nie jest jednakowa, ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nie przyjmuje bowiem zasady ich równouprawnienia, co wiąże się z charakterem całego postępowania (por. B. Czarnecka-Dzialuk, Nieletni sprawcy czynów karalnych przed sądem rodzinnym. Zagadnienia procesowe, Warszawa 1993, s. 62).

Art. 30 § 1 upsn nie wymienia pokrzywdzonego jako strony w tym postępowaniu. Również w orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że pokrzywdzony nie jest stroną postępowania w sprawach nieletnich (por. uchwała składu 7 sędziów SN z 14 lipca 1992 r. w sprawie III CZP 72/92, OSNCP.1992.10.183; postanowienie SN z 24 lipca 1997 r. w sprawie I CKN 479/97, OSNC 1998.1.12).

Zgodnie z art. 49 § 1 i 2 kpk w związku z art. 21 § 3 upsn pokrzywdzonym w postępowaniu w sprawach nieletnich jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej. W piśmiennictwie wskazuje się, że "odpowiednie" stosowanie wobec pokrzywdzonego przepisów kodeksu postępowania karnego, oznacza, że w postępowaniu w sprawach nieletnich nie stosuje się przepisów dotyczących oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego i powoda cywilnego (por. A. Haak-Trzuskawska, H. Haak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa 2015, s. 99; tak również na tle uchylonego art. 48 upsn A. Strzembosz, Postępowanie w sprawach nieletnich w prawie polskim, Lublin 1984, s. 80). Pokrzywdzony, choć nie jest stroną w postępowaniu w sprawach nieletnich, może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jego interesy (art. 87 § 2 kpk).

Z analizy treści ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wynika, że zakres uprawnień pokrzywdzonego jest węższy niż ten, który gwarantuje pokrzywdzonemu kodeks postępowania karnego w toku procesu karnego. W literaturze twierdzi się, że taka regulacja prawna jest zgodna z wychowawczym aspektem postępowania wobec nieletnich, ponieważ celem tego postępowania nie jest represja karna (por. M. Korcyl-Wolska, Postępowanie w sprawach nieletnich na tle standardów..., s. 168; P. Górecki, Uprawnienia pokrzywdzonego do składania wniosków dowodowych na tle znowelizowanej ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, [w:] Współczesny proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, red. S. Stachowiak, Poznań, 2002, s. 357).

Zakres uprawnień pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich przechodził stopniową ewolucję. Po uchwaleniu ustawy w 1982 r. wskazywano wręcz, że pokrzywdzony "nie odgrywa żadnej roli" w postępowaniu rozpoznawczym (por. A. Strzembosz, Nowa ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Próba komentarza, Warszawa 1983, s. 55; tenże, Postępowanie w sprawach nieletnich ..., s. 80). Wskutek kolejnych nowelizacji ustawy dostrzegalne jest stopniowe rozszerzenie uprawnień i wzmocnienie roli pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich.

W tym zakresie należy wymienić ustawę z 15 września 2000 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U.91.1010; dalej: ustawa nowelizująca z 2000 r.). W uzasadnieniu rządowego projektu ustawy nowelizującej z 2000 r. wskazano, że jednym z celów ustawy jest "wzmocnienie roli pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich" (druk nr 1214 III kadencja Sejmu, s. 1). Zmiany dotyczyły m.in. udziału pokrzywdzonego w postępowaniu mediacyjnym (art. 3a upsn), obecności pokrzywdzonego na rozprawie (art. 30 § 6 upsn), zawiadomienia pokrzywdzonego o wszczęciu postępowania oraz o treści orzeczenia kończącego postępowanie (art. 31 § 3 upsn), możliwości zgłaszania przez po-krzywdzonego wniosków dowodowych (art. 35 § 3 upsn), uprawnienia pokrzywdzonego do przeglądania akt i robienia z nich odpisów (art. 36 § 2 upsn), zawiadomienia pokrzywdzonego o treści postanowień zapadłych w sprawie nieletniego (art. 43 § 3 upsn), możliwości nałożenia przez sąd rodzinny na nieletniego obowiązku określonego postępowania czy wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego (art. 6 pkt 2 upsn).

Dalsze rozszerzenie uprawnień pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich wprowadziła wspomniana już ustawa nowelizująca z 2013 r. Ustawodawca potwierdził, że "[d]o pokrzywdzonego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego" (art. 21 § 3 zdanie drugie upsn). Jak wskazano w uzasadnieniu rządowego projektu ustawy, "odpowiednie stosowanie przepisów Kodeksu postępowania karnego polegać będzie na posiłkowaniu się definicją i wskazówkami z art. 49 k.p.k., co powinno ułatwić prawidłowe określenie pokrzywdzonego przez sąd rodzinny, a w konsekwencji - umożliwi mu udział w postępowaniu i korzystanie z praw wynikających tak z upsn, jak i z innych ustaw, np. Kodeksu cywilnego" (druk nr 1130 VII kadencja Sejmu, s. 6). Ponadto wskazana ustawa przyznała pokrzywdzonemu prawo do: wniesienia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia albo umorzeniu postępowania (art. 21 § 3 upsn), wniesienia zażalenia na czynności naruszające jego prawa (art. 31a § 1 upsn), doręczenia postanowienia o wszczęciu postępowania (art. 32a § 2 upsn), obecności na rozprawie lub posiedzeniu (art. 32q § 1 upsn), uzyskania powiadomienia o terminie rozprawy (art. 32m upsn), a także żądania odczytania lub odtworzenia na rozprawie protokołów i dokumentów (art. 32p upsn).

Podsumowując powyższe rozważania, należy wskazać, że pokrzywdzonemu czynem karalnym nieletniego lub zachowaniem nieletniego świadczącym o jego demoralizacji przysługują w aktualnym stanie prawnym następujące uprawnienia:

- pokrzywdzony może złożyć zawiadomienie do organów ścigania, jak również do sądu rodzinnego o bezpośrednim naruszeniu lub zagrożeniu jego dobra przez czyn karalny nieletniego lub zachowanie nieletniego świadczące o jego demoralizacji; w sprawie o czyn ścigany z oskarżenia prywatnego, wszczęcie postępowania zależy od oceny sądu rodzinnego, jeżeli tego wymaga interes społeczny albo wzgląd na wychowanie nieletniego lub ochronę pokrzywdzonego (art. 22 § 2 upsn); konsekwencją wydania przez sąd postanowienia o wszczęciu postępowania w sprawie z oskarżenia prywatnego jest nadanie mu charakteru postępowania wszczętego z urzędu;

- pokrzywdzony może złożyć wniosek o ściganie czynu karalnego, ściganego z oskarżenia publicznego, ale na wniosek pokrzywdzonego; sąd rodzinny wszczyna wówczas postępowanie, które toczy się z urzędu (art. 22 § 1 upsn);

- pokrzywdzonego zawiadamia się o wszczęciu postępowania, doręczając mu postanowienie wydane na podstawie art. 32a § 1 upsn, wraz z pouczeniem o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach (art. 32a § 2 upsn);

- pokrzywdzonemu przysługuje prawo do wniesienia zażalenia na:

a) postanowienie sądu rodzinnego o odmowie wszczęcia postępowania (art. 21 § 3 upsn),

b) postanowienie sądu rodzinnego o umorzeniu postępowania (art. 21 § 3 upsn),

c) postanowienie sądu rodzinnego o zawieszeniu postępowania (art. 30a § 2 upsn),

d) czynności uprawnionych organów, które naruszają jego prawa (art. 31a § 1 upsn);

- pokrzywdzony ma możliwość mediacji z nieletnim w każdym stadium postępowania, przy czym ma on prawo do zgłoszenia inicjatywy w tym zakresie lub co najmniej wyrażenia zgody na mediację (art. 3a § 1 upsn);

- pokrzywdzony może składać wnioski dowodowe do czasu rozpoczęcia rozprawy lub posiedzenia (art. 32b § 3 zdanie drugie upsn);

- pokrzywdzony może składać zeznania w charakterze świadka;

- pokrzywdzonemu przysługuje prawo do przeglądania akt i robienia z nich odpisów, z wyłączeniem wywiadów środowiskowych i opinii o nieletnim (art. 32d § 2 upsn);

- pokrzywdzonego zawiadamia się o terminie rozprawy (art. 32m upsn);

- pokrzywdzony może być obecny na rozprawie lub posiedzeniu, chyba że jest to sprzeczne z dobrem nieletniego lub względami wychowawczymi (art. 30 § 6 i art. 32q § 1 upsn);

- pokrzywdzony może wnieść o odczytanie na rozprawie protokołów i dokumentów stanowiących dowody w sprawie (art. 32p upsn);

- pokrzywdzony może zostać wezwany na rozprawę toczącą się przed sądem odwoławczym, jeżeli sąd uzna jego obecność za konieczną (art. 62 § 2 upsn);

- pokrzywdzonego zawiadamia się o treści orzeczenia kończącego postępowanie (art. 31 § 3 upsn).

Należy również wskazać, że w postępowaniu w sprawach nieletnich interesy pokrzywdzonego reprezentuje prokurator, który w omawianym postępowaniu pełni podwójną rolę - strony postępowania i rzecznika interesu społecznego. Prokurator przed sądem rodzinnym jest uprawniony do podejmowania czynności zarówno w interesie nieletniego, jak i pokrzywdzonego.

Trybunał dostrzegł, że w odniesieniu do zakresu uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu w postępowaniu w sprawach nieletnich w piśmiennictwie prezentowane są różne poglądy. Z jednej strony wskazuje się, że przyznanie pokrzywdzonemu tak znacznych uprawnień z jednoczesnym niezaliczeniem go do stron postępowania nie jest optymalnym rozwiązaniem procesowym. W praktyce sądowej rodzi to liczne problemy. W kontekście podstawowych celów ustawy, jak i jej odrębnego charakteru, nie wydaje się zasadne, aby pokrzywdzonemu przyznać w tym postępowaniu zbyt szerokie uprawnienia (por. P. Górecki, uwagi do art. 30, (w:) P. Górecki, V. Konarska-Wrzosek, Postępowanie w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa 2015, s. 163; T. Grzegorczyk, Pokrzywdzony w postępowaniu w sprawach nieletnich, Nowe Prawo 1986, nr 3, s. 49). Z drugiej strony prezentowane jest stanowisko, że pozbawienie pokrzywdzonego czynem karalnym nieletniego lub zachowaniem nieletniego świadczącym o jego demoralizacji uprawnień strony w postępowaniu w sprawach nieletnich, można oceniać jako naruszenie konstytucyjnej zasady równości oraz prawa do sądu określonego w art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U.1993.61.284, ze zm.) - por. M. Korcyl-Wolska, Postępowanie w sprawach nieletnich na tle standardów..., s. 171. Prezentowane jest również stanowisko pośrednie, mianowicie postuluje przyznanie pokrzywdzonemu - jako ofierze czynu karalnego - szerszych uprawnień procesowych jedynie we wstępnej fazie postępowania w sprawach nieletnich, w której ustala się stan faktyczny i przedstawia dowody (por. M. Kułacz, Z problematyki kontradyktoryjności postępowania wyjaśniającego w sprawach nieletnich, Prokuratura i Prawo 2005, nr 1, s. 116 i 126).

Trybunał Konstytucyjny nie podziela argumentacji skarżącej, że postępowanie w sprawach nieletnich jest postępowaniem, w którym sąd rozstrzyga o zasadności zarzutów karnych, dlatego pozycja pokrzywdzonego powinna zostać ukształtowana podobnie jak w postępowaniu karnym. Należy podkreślić, że nieletni do chwili ukończenia 17 roku życia nie ponosi odpowiedzialności karnej, poza wyjątkami określonymi w art. 10 § 2 kk. Wedle poglądu przeważającego w doktrynie, nieukończenie przez sprawcę w chwili czynu określonego wieku (nieletniość) stanowi okoliczność wyłączającą winę. Sprawca nie będąc zdolnym do przypisania mu winy nie jest podmiotem zdatnym, aby wymagać od niego rozeznania znaczenia podejmowanego zachowania w sensie prawnym, faktycznym i społecznym oraz powinności zachowania się zgodnie z obowiązującymi wzorcami (por. A. Grześkowiak, uwagi do art. 10, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa 2015, s. 123). Odpowiedzialność karna nieletniego, który ukończył 15 lat, jest możliwa wówczas, gdy dopuści się on jednego z czynów zabronionych wymienionych enumeratywnie w art. 10 § 2 kk, a okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, w szczególności jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Sąd rodzinny wszczyna postępowanie w sprawie nieletniego m.in. wtedy, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przez nieletniego czynu karalnego (art. 21 § 1 upsn). Dotyczy to także uzasadnionego podejrzenia popełnienia przez nieletniego, po ukończeniu przez niego 15 lat, któregoś z czynów określonych w art. 10 § 2 kk. W toku postępowania przed sądem rodzinnym mogą zostać ujawnione okoliczności, które - według oceny sądu - uzasadniają pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych w art. 10 § 2 kk. W takiej sytuacji sąd rodzinny orzeka o przekazaniu sprawy prokuratorowi (art. 32k § 1 zd. 1 upsn), a sprawę rozpoznaje sąd właściwy według kodeksu postępowania karnego (art. 18 § 1 pkt 1 upsn). Na postanowienie sądu rodzinnego o przekazaniu sprawy prokuratorowi przysługuje zażalenie (art. 32k § 1 zd. 2 upsn).

W ocenie Trybunału, nietrafne jest stanowisko skarżącej, że pokrzywdzony i nieletni są przeciwstawnymi stronami postępowania toczącego się na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Ukształtowanie postępowania w sprawie nieletniego na zasadach inkwizycyjnych, tj. gdy organ procesowy zarówno wszczyna, jak i prowadzi postępowanie, a także podejmuje z własnej inicjatywy czynności dowodowe, ściśle łączy się z brakiem rozdziału ról procesowych tak, jak jest to w procesie karnym. Z tego względu w postępowaniu w sprawach nieletnich ograniczenia doznaje zasada kontradyktoryjności (sporności), zgodnie z którą strony mają prawo do walki o korzystne dla siebie rozstrzygnięcie. Jak wskazuje się w piśmiennictwie w postępowaniu karnym zasada kontradyktoryjności dotyczy przede wszystkim postępowania przed sądem, gdzie oskarżenie i obrona toczą spór rozstrzygany przez bezstronny i niezawisły sąd. W mniejszym stopniu zasada kontradyktoryjności dotyczy postępowania przygotowawczego, podczas którego toczy się spór pomiędzy podejrzanym a pokrzywdzonym, a także incydentalnych postępowań sądowych w toku postępowania przygotowawczego, podczas którego toczy się spór między organem prowadzącym śledztwo lub dochodzenie a podejrzanym (por. P. Hofmański, Model kontradyktoryjny w świetle projektu zmian k.p.k. z 2012 r., [w:] Kontradyktoryjność w polskim procesie karnym, red. P. Wiliński, Warszawa 2013, s. 33).

Ustawodawca przyjął model postępowania w sprawach nieletnich oparty na przepisach kodeksu postępowania cywilnego właściwych dla spraw opiekuńczych (art. 20 § 1 upsn). Postępowanie to zostało zatem ukształtowane na wzór cywilnego postępowania nieprocesowego (niespornego), w którym zasada kontradyktoryjności doznaje istotnych ograniczeń. Trybunał podziela przeważający w doktrynie pogląd, że szeroka kontradyktoryjność postępowania w sprawie nieletniego mogłaby kolidować z opiekuńczo-wychowawczą funkcją tego postępowania i pozostawać w sprzeczności z dobrem nieletniego (por. B. Czarnecka Dzialuk, Nieletni sprawcy czynów..., s. 48; V. Konarska-Wrzosek, Ochrona nieletnich przed demoralizacją i przestępczością w ujęciu ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Państwo i Prawo 1999, z. 5, s. 51; E. Skrętowicz, P. Strzelec, Pozycja pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich, [w:] Problemy reformy postępowania w sprawach nieletnich, red. T. Bojarski, Lublin 2008, s. 91). Z uwagi na dobro dziecka (nieletniego) w postępowaniu toczącym się na podstawie omawianej ustawy ograniczenia doznają również inne zasady procesu karnego m.in. zasada jawności, zasada legalizmu czy zasada skargowości. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego nie ma powodów, aby kwestionować przyjęty przez ustawodawcę model postępowania w sprawach nieletnich, zwłaszcza w kontekście art. 72 ust. 1 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny nie podziela poglądu skarżącej, że brak uznania pokrzywdzonego za stronę postępowania w sprawie nieletniego powoduje zamknięcie drogi sądowej do dochodzenia naruszonych praw i wolności, o której mowa w art. 77 ust. 2 Konstytucji.

Należy zaznaczyć, że w toku postępowania w sprawach nieletnich interesy pokrzywdzonego reprezentuje prokurator. Prokurator jako rzecznik interesu publicznego jest uprawniony do podejmowania czynności procesowych, w tym do wnoszenia środków odwoławczych, również w interesie pokrzywdzonego. W sprawach nieletnich postanowieniem, od któ-rego przysługuje apelacja, jest postanowienie wskazane w art. 32r upsn. W postanowieniu tym sąd rodzinny stwierdza, czy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub popełnił czyn karalny, oraz orzeka o zastosowaniu środków określonych w art. 6, art. 7 § 1 lub art. 12 upsn. Zgodnie z art. 59 § 3 środki odwoławcze wniesione przez nieletniego lub jego rodziców albo opiekuna mogą dotyczyć jedynie tych rozstrzygnięć lub ustaleń sądu, które naruszają ich prawa lub szkodzą ich interesom (reguła gravamen). Natomiast prokurator może wnieść środek odwoławczy zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść nieletniego. W tym przypadku przedmiotem zaskarżenia może być stwierdzenie sądu, że nieletni nie wykazuje żadnych przejawów demoralizacji lub nie popełnił określonego czynu albo wprawdzie popełnił czyn karalny, jednak opis i kwalifikacja prawna tego czynu są wadliwe. Przedmiotem zaskarżenia może być również samo orzeczenie o zastosowaniu środka wychowawczego, poprawczego lub leczniczego, ewentualnie środka zastosowanego wobec rodziców na podstawie art. 7 § 1 upsn. Z powyższego wynika, że interesy pokrzywdzonego co do wniesienia apelacji od postanowienia sądu rodzinnego w sprawie nieletniego reprezentuje prokurator, któremu w przypadku środków odwoławczych przysługuje większy zakres uprawnień niż pozostałym stronom postępowania wskazanym w art. 30 § 1 upsn.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że art. 30 § 1 upsn w zakresie, w jakim nie uznaje się pokrzywdzonego za stronę postępowania w sprawie nieletniego, czego konsekwencją jest brak prawa pokrzywdzonego do wniesienia apelacji, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, postanowienie kończące postępowanie w sprawie nieletniego nie jest rozstrzygnięciem, które określa prawa, obowiązki lub status prawny pokrzywdzonego jako "strony" w rozumieniu art. 78 zdanie pierwsze Konstytucji.

Wyrok TK z dnia 29 czerwca 2016 r., SK 24/15, OTK-A 2016/46, Dz.U.2016/1246

Standard: 4225 (pełna treść orzeczenia)