Subsydiarne stosowanie przepisów o ochronie wierzyciela w przypadku niewypłacalności dłużnika (art. 131 p.u.)

Nie jest wykluczone odrębne dochodzenie ochrony pauliańskiej w  stosunku do tej samej czynności prawnej przez syndyka masy upadłości oraz jednego z wierzycieli upadłego dłużnika.

Brak tożsamości stron i brak tożsamości roszczenia wykluczają możliwość przyjęcia zawisłości sporu między procesami o uznanie czynności za bezskuteczną toczącymi się z powództwa pojedynczego wierzyciela i z powództwa syndyka. Oznacza to również, że prawomocne orzeczenie zapadłe w jednym z takich procesów nie ma powagi rzeczy osądzonej w stosunku do orzeczenia zapadłego w drugim procesie.

Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargi kasacyjne podziela stanowisko zajęte w uchwale SN (7) z 14 czerwca 2023 r., III CZP 84/22, zgodnie z którym ogłoszenie upadłości dłużnika ‎nie powoduje utraty przez wierzyciela legitymacji do wytoczenia powództwa ‎o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną. Jedną z podstawowych przesłanek takiego stanowiska było założenie, że przedmiot czynności fraudacyjnej nie wchodzi do masy upadłości przed ewentualnym uznaniem tej czynności ‎za bezskuteczną wobec masy, gdyż nie należy do upadłego w chwili ogłoszenia upadłości zgodnie z art. 62 pr.upadł. W związku z tym nie ma zastosowania ‎art. 144 ust. 1 pr.upadł., zgodnie z którym po ogłoszeniu upadłości postępowania sądowe dotyczące masy upadłości mogą być wszczęte i prowadzone wyłącznie przez syndyka albo przeciwko niemu. Postępowanie z powództwa wierzyciela dochodzącego ochrony pauliańskiej co do zasady nie dotyczy masy upadłości. Wobec ogólnej zasady wynikającej z art. 45 ust. 1 Konstytucji, która gwarantuje każdemu prawo dochodzenia roszczeń na drodze sądowej, i braku wyraźnej podstawy pozbawiającej takiego prawa wierzyciela po ogłoszeniu upadłości, ‎nie można w związku z tym przyjąć, aby pojedynczy wierzyciel tracił legitymację ‎do wytoczenia powództwa na podstawie art. 527 i n. k.c. Tym bardziej nie można uznać, aby wierzyciel tracił możliwość skutecznego popierania powództwa, które zostało przez niego wytoczone wcześniej.

Wbrew wywodom skarżącego nie można również uznać, aby w sytuacji, ‎gdy toczy się proces pauliański z powództwa wierzyciela, uprawnienie syndyka ograniczało się do wstąpienia do procesu w miejsce powoda na podstawie ‎art. 133 ust. 1 pr.upadł., a tym samym, aby syndyk był pozbawiony możliwości wytoczenia osobnego powództwa na podstawie art. 132 pr.upadł. Skarżący ‎nie ma racji, gdy powołuje się w tym kontekście na stan zawisłości sporu. Zgodnie ‎z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. zawisłość sporu ma miejsce, gdy między tymi stronami pozostaje w toku sprawa o to samo roszczenie. W przypadku ochrony pauliańskiej dochodzonej w procesie przez wierzyciela i przez syndyka masy upadłości żadna ‎z dwóch wymienionych przesłanek nie jest spełniona.

W szczególności nie ulega wątpliwości niespełnienie przesłanki w postaci tożsamości stron, gdyż oba procesy łączy jedynie ten sam pozwany, a kto inny jest powodem. Nie zachodzi również tożsamość dochodzonego roszczenia. W przypadku powództwa dochodzonego przez wierzyciela chodzi o ochronę konkretnej wierzytelności, której wartość limituje wartość przedmiotu sporu i która powinna zostać wymieniona w orzeczeniu, a skutkiem uwzględnienia roszczenia będzie co do zasady możliwość egzekucyjnego zaspokojenia się przez wierzyciela żądającego ochrony z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły. W przypadku powództwa wytoczonego przez syndyka chodzi o ochronę ogółu wierzytelności podlegających zaspokojeniu w postępowaniu upadłościowym – wierzytelności tych nie trzeba wymieniać w orzeczeniu. Skutek uwzględnienia takiego powództwa wskazany jest w art. 134 ust. 1 zd. 1 pr.upadł., zgodnie z którym, jeżeli czynność upadłego została uznana za bezskuteczną, to co wskutek tej czynności ubyło z majątku upadłego lub do niego nie weszło, podlega przekazaniu do masy upadłości. Oznacza to, że z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia przedmiot czynności fraudacyjnej jest traktowany tak, jakby wchodził w skład masy upadłości.

Wbrew wyrażanym niekiedy w doktrynie poglądom, skutek przewidziany w art. 134 ust. 1 zd. 1 pr.upadł. nie zachodzi w razie uwzględnienia roszczenia pauliańskiego wierzyciela, choćby nastąpiło to po ogłoszeniu upadłości. Przeciwko możliwości przyjęcia takiego wniosku przemawiają argumenty wynikające z wykładni historycznej (wskazany przepis, w odróżnieniu od stanowiącego jego odpowiednik art. 58 § 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe, nie zawiera zwrotu „choćby z powództwa wierzyciela”) oraz systemowej, gdyż usytuowanie art. 134 pr.upadł. przemawia ‎za ograniczeniem jego znaczenia do przypadków bezskuteczności przewidzianych w poprzedzających go przepisach. Najistotniejszym argumentem jest jednak potrzeba ochrony interesu prawnego pozwanego, który w procesie z powództwa wierzyciela może spodziewać się co najwyżej utraty wartości nieprzekraczającej wysokości wierzytelności, której ochrony dochodzi powód. Przyjęcie, że wydany wyrok wywiera inny skutek niż mógł się spodziewać pozwany, pozbawiałoby ‎go np. możliwości uniknięcia egzekucji z przedmiotu czynności fraudacyjnej przez zaspokojenie wierzytelności na podstawie art. 533 k.c.

Nie jest trafne stanowisko, zgodnie z którym w chwili ogłoszenia upadłości dłużnika należy na podstawie art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. zawiesić postępowanie z powództwa wierzyciela dochodzącego ochrony pauliańskiej, gdyż postępowanie to dotyczy masy upadłości. Zgodnie z powyższymi uwagami przedmiot czynności fraudacyjnej nie należy do masy upadłości i nie może być uważany ‎za należący do takiej masy, chyba że uprawomocni się orzeczenie wydane na skutek uwzględnienia powództwa pauliańskiego syndyka albo zachodzi przypadek bezskuteczności czynności wobec masy upadłości z mocy prawa na podstawie art. 127 ust. 1 pr.upadł.

Nie byłoby też podstaw do zawieszenia postępowania w celu umożliwienia wstąpienia do postępowania syndykowi, który ma swobodę podjęcia decyzji w tym zakresie. Co do zasady wcześniej wszczęty proces wierzyciela powinien być kontynuowany, nawet jeżeli syndyk do niego nie wstępuje. Znaczenie dla tego procesu miałoby jedynie prawomocne orzeczenie uznające bezskuteczność czynności prawnej w stosunku do masy upadłości. Jak wyżej wskazano, w takiej sytuacji należy przyjąć, że przedmiot czynności fraudacyjnej wchodzi do masy upadłości i ma wówczas zastosowanie art. 144 ust. 1 pr.upadł., ustanawiający wyłączną legitymację syndyka w procesach dotyczących masy upadłości. Skutek taki sprawia, że jeżeli w czasie trwania postępowania upadłościowego toczą się niezależne postępowania o uznanie czynności upadłego za bezskuteczną z powództwa wierzyciela i z powództwa syndyka, celowe może okazać ‎się zawieszenie postępowania toczącego się z powództwa wierzyciela na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.

Zawieszenie postępowania na tej podstawie jest jednak fakultatywne i to, że nie nastąpiło ono w postępowaniu z powództwa wierzyciela zakończonym wyrokiem Sądu Apelacyjnego z 19 lutego 2021 r. nie jest wadą tego orzeczenia. Naruszenia wskazanego przepisu nie zarzucono zresztą w żadnej ‎ze skarg kasacyjnych.

Wyrok SN z dnia 19 czerwca 2024 r., II CSKP 1761/22

Standard: 81966 (pełna treść orzeczenia)

Ogłoszenie upadłości dłużnika nie powoduje utraty przez wierzyciela legitymacji do wytoczenia powództwa o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną na podstawie ‎art. 527 k.c.

Uchwała SN z dnia 14 czerwca 2023 r., III CZP 84/22

Standard: 69716 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy