Działalność gospodarcza stowarzyszenia

Ustawodawca w Prawie o stowarzyszeniach posłużył się sformułowaniem „działalność gospodarcza” w rozumieniu definicji działalności gospodarczej zawartej w art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (jednolity tekst: Dz.U. z 2017 r., poz. 2168 ze zm.) - uchylonej z dniem 30 kwietnia 2018 r. oraz w art. 3 aktualnie obowiązującej ustawy z dnia 6 marca 2018 r, Prawo przedsiębiorców (jednolity tekst: Dz.U. z 2021 r., poz. 162).

Jedną z przesłanek działalności gospodarczej jest jej zarobkowy charakter. Przesłanka ta jest spełniona wtedy, gdy prowadzenie działalności gospodarczej nastawione jest na uzyskanie dochodu, choć może się zdarzyć, że działalność ta w danym okresie przynosi straty.

Działalność określana jako non for profit polega na przeznaczaniu całości przychodów na koszty prowadzenia działalności oraz na cele statutowe stowarzyszenia, jest więc oderwana od celu zarobkowego, charakterystycznego dla działalności gospodarczej, co uzasadnia uznanie jej za działalność niezarobkową.

Działalność gospodarcza prowadzona przez organizację pożytku publicznego (stowarzyszenie) może mieć jedynie charakter wspomagający wobec działalności statutowej. W praktyce oznacza to, że nigdy nie może ona dominować nad celami określonymi w statucie organizacji. 

Cel prowadzenia działalności gospodarczej w przypadku stowarzyszeń i fundacji jest zasadniczo taki sam: wygenerowanie zysków. Skala prowadzenia działalności gospodarczej przez organizacje pożytku publicznego jest istotna o tyle, że (zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi) nie może to być działalność dominująca. 

Działalność gospodarcza stowarzyszenia nigdy nie może stanowić nadrzędnego celu istnienia danej organizacji ani dominować nad jej celami statutowymi. Zyski wypracowane przez taką organizację jako efekt prowadzenia działalności gospodarczej mogą służyć wyłącznie do finansowania działalności zdefiniowanej w statucie stowarzyszenia, które zostaną przeznaczone na realizację celów statutowych. 

Prowadzenie tak scharakteryzowanej działalności gospodarczej nie pozbawia stowarzyszenia prawa udziału w postępowaniu cywilnym na zasadach wskazanych w art. 8 k.p.c.

Wyrok SN z dnia 18 maja 2021 r., I PSKP 30/21

Standard: 56892 (pełna treść orzeczenia)

Z przepisów Prawa o stowarzyszeniach wynika, że generalnie dopuszczalne jest prowadzenie przez stowarzyszenie działalności gospodarczej, jednak nie może to być jego celem statutowym (działalnością główną), zaś dochód z tej działalności służyć ma wyłącznie realizacji celów statutowych.

Ustawodawca w Prawie o stowarzyszeniach posłużył się sformułowaniem „działalność gospodarcza” w rozumieniu definicji działalności gospodarczej zawartej w art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (jednolity tekst: Dz.U. z 2017 r., poz. 2168 ze zm.), uchylonej z dniem 30 kwietnia 2018 r., oraz w art. 3 aktualnie obowiązującej ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (jednolity tekst: Dz.U. z 2021 r., poz. 162). Jedną z przesłanek działalności gospodarczej jest jej zarobkowy charakter. Przesłanka ta jest spełniona wtedy, gdy prowadzenie działalności gospodarczej nastawione jest na uzyskiwanie dochodu, choć może się zdarzyć, że działalność ta w pewnym okresie przynosi straty.

Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z 19 czerwca 1996 r., III CZP 66/96, art. 2 ust. 1 Prawa o stowarzyszeniach wprowadza szczególne odróżnienie stowarzyszeń od innych osób prawnych typu korporacyjnego, prowadzących działalność gospodarczą, a to w ten sposób, że zastrzega niedopuszczalność przeznaczania dochodu (czystego dochodu albo dochodu netto, czyli zysku) z działalności gospodarczej stowarzyszenia do podziału między członków (tak uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 27 lutego 1990 r., III PZP 59/89), przyjmując jednocześnie, że ma on służyć realizacji celów statutowych stowarzyszenia. Tak też należy obecnie rozumieć określenie (art. 2 ust. 1 Prawa o stowarzyszeniach), że stowarzyszenie jest „zrzeszeniem o celach niezarobkowych”. Wyraża się to także formułą not for profit, która wyklucza cele komercyjne działalności, a nakazuje przeznaczać pozyskane środki na działalność statutową.

Z punktu widzenia art. 8 k.p.c. prowadzenie przez stowarzyszenie działalności gospodarczej (nastawionej na uzyskiwanie dochodu) nie może być statutowym celem głównym, lecz może mieć charakter uboczny, służący realizacji głównych celów statutowych. Działalność ta może być przy tym wykonywana zarówno w formach organizacyjnie wyodrębnionych, jak i bezpośrednio (w formie niewyodrębnionej), w którym to przypadku powinno mieć miejsce wyodrębnienie księgowe, co ułatwia kontrolę (np. organów podatkowych, sądu rejestrowego). Z praktyki wiadomo też, że w aktualnych realiach społeczno-gospodarczych wiele stowarzyszeń prowadzi działalność gospodarczą, co najmniej w formie niewyodrębnionej, aby pozyskiwać środki na działalność statutową.

Przy dokonywaniu ustaleń i ocen dotyczących prowadzenia przez powodowe Stowarzyszenie działalności gospodarczej jako działalności głównej lub ubocznej pomocne mogą się okazać regulacje ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (por. wyrok Sądu Najwyższego z 11 maja 2021 r., I PSKP 16/21, niepubl.), w szczególności jej art. 3 ust. 2 (definiujący organizacje pozarządowe prowadzące działalność pożytku publicznego), art. 4 ust. 1 (określający sferę zadań publicznych, które mogą być wykonywane przez organizacje pożytku publicznego), art. 6 w związku z art. 9 ust. 1 (określające relacje między działalnością pożytku publicznego i działalnością gospodarczą).

Jeżeli okazałoby się, że skazanie wyrokiem karnym dotyczyło określonego rodzaju działalności gospodarczej, który był kontynuowany również po uprawomocnieniu się wyroku skazującego wydanego w postępowaniu karnym, stanowiłoby to przeszkodę do skorzystania przez powodowe Stowarzyszenie jako organizację pozarządową z uprawnień określonych w art. 8 k.p.c. – nawet gdy wyrok karny skazujący obejmował okres, który zakończył się przed wydaniem przez Sąd Okręgowy wyroku zaskarżonego skargą o wznowienie postępowania – aż do stałego zaprzestania danego rodzaju działalności.

Jeżeli tym rodzajem działalności gospodarczej było długotrwałe i zorganizowane prowadzenie spraw sądowych przez osoby fizyczne (powiązane z powodowym Stowarzyszeniem) za pośrednictwem Stowarzyszenia i przy wykorzystaniu przysługujących organizacji pozarządowej zwolnień od różnych opłat, w celu osiągnięcia (bez ryzyka finansowego) wysokich wynagrodzeń profesjonalnych pełnomocników, należałoby rozważyć także, czy z tego względu nie doszło do faktycznego prowadzenia przez Stowarzyszenie działalności gospodarczej przy wykorzystaniu jedynie formy organizacji pozarządowej do generowania zysków, co wyklucza skorzystanie przez Stowarzyszenie z art. 8 k.p.c.

Jeżeli zatem miałoby się okazać, że faktyczna działalność powodowego Stowarzyszenia polegała wyłącznie na wytaczaniu powództw za pośrednictwem profesjonalnych pełnomocników, będących jednocześnie członkami Stowarzyszenia, co było połączone z wnioskiem o zwrot kosztów procesu, to oznacza, nawiązując do wcześniejszych wywodów, że dochód z tej działalności przeznaczony był do podziału między członków Stowarzyszenia, a zatem Stowarzyszenie to prowadziło wyłącznie działalność komercyjną (zarobkową) i z tego powodu nie należy do kręgu organizacji pozarządowych, o których mowa w art. 8 i 462 k.p.c.

Wyrok SN z dnia 18 maja 2021 r., I PSKP 47/21

Standard: 57036 (pełna treść orzeczenia)