Obowiązek znoszenia przez osobę trzecią egzekucji skierowanej do przedmiotu, który wchodzi do jego majątku; tytuł wykonawczy przeciwko osobie trzeciej

Wierzyciel pauliański, chcąc zaspokoić się z przedmiotów, o których mowa w art. 532 k.c., powinien dysponować nie tylko tytułem wykonawczym w stosunku do swojego dłużnika, lecz także przeciwko osobie trzeciej, który stanowiłby podstawę prowadzenia egzekucji z przedmiotów należących do majątku tej osoby.

Wyrok uwzględniający powództwo pauliańskie, z którego wynika, że powód może dochodzić zaspokojenia oznaczonej w sentencji wierzytelności z oznaczonych w sentencji przedmiotów majątkowych, implicite stwierdza powinność pozwanego i w dostateczny sposób precyzuje granice jego odpowiedzialności.

W przypadku, w którym wierzyciel pauliański realizuje uprawnienie wynikające z art. 532 k.c., głównym adresatem przymusu egzekucyjnego jest osoba trzecia, nie zaś dłużnik, którego niewypłacalność jest warunkiem powodzenia skargi pauliańskiej (art. 527 § 2 k.c.). W związku z tym, kierując się założeniem, że wyrok uwzględniający powództwo pauliańskie oddziałuje przede wszystkim na sferę prawną osoby trzeciej, ustawodawca przyznał w tym przypadku, odmiennie aniżeli na tle art. 59 k.c., legitymację bierną w procesie wyłącznie osobie trzeciej, nie zaś obu stronom czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela (por. np. wyrok SN z dnia 13 lutego 1970 r., III CRN 546/69).

Skutkiem braku tytułu wykonawczego przeciwko osobie trzeciej jest to, że treść i granice powinności tej osoby nie są określone w podstawie egzekucji, stosownie do standardów wymaganych w postępowaniu egzekucyjnym. Oznaczenie tych granic jest tymczasem szczególnie istotne, ponieważ przysługujące wierzycielowi pauliańskiemu prawo zaspokojenia dotyczy wyłącznie konkretnej wierzytelności i nie odnosi się do całego majątku osoby trzeciej, lecz jedynie do przedmiotów, o których opisowo stanowi art. 532 k.c. Aby osoba trzecia mogła skutecznie powołać się na to ograniczenie wobec organu egzekucyjnego, przedmioty te, podobnie jak podlegająca zaspokojeniu wierzytelność, powinny być w sposób niebudzący wątpliwości określone w treści aktu, na podstawie którego podejmowane są czynności egzekucyjne (art. 803 in fine k.p.c.), nie zaś podlegać ustaleniu przez organ egzekucyjny w sposób pośredni, na podstawie sentencji lub uzasadnienia wyroku uwzględniającego powództwo pauliańskie w powiązaniu z treścią tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko dłużnikowi.

Tytuł wykonawczy nie służy zatem jedynie upoważnieniu do stosowania przymusu egzekucyjnego i oznaczeniu jego granic; określa również, komu przysługują uprawnienia związane ze statusem strony postępowania egzekucyjnego.

Sytuacja, w której komornik kieruje egzekucję do przedmiotów objętych skutkami czynności uznanej za bezskuteczną w ramach postępowania egzekucyjnego, którego bierną stroną jest dłużnik dokonujący czynności z osobą trzecią, oznacza, że osoba trzecia, której sfery prawnej dotykają w przeważającym zakresie skutki wyroku uwzględniającego powództwo pauliańskie (por. wyrok SN z dnia 11 grudnia 2013 r., IV CSK 222/13), zostaje pozbawiona uprawnień procesowych związanych ze statusem dłużnika egzekwowanego. Jest tak, mimo że jest ona właściwym adresatem czynności egzekucyjnych, które kierują się do przedmiotu stanowiącego część jej majątku. Godzi to w zasadę równości wobec prawa, zważywszy, że osoba ta z punktu widzenia zakresu przysługujących jej uprawnień nie może korzystać z takich samych gwarancji procesowych, jakie przysługują innym podmiotom znajdującym się w porównywalnej sytuacji, będącym adresatami czynności egzekucyjnych.

Mankament ten jest widoczny w szczególności w kontekście uprawnienia do wytoczenia powództwa opozycyjnego, które zgodnie z art. 840 § 1 k.p.c. przysługuje dłużnikowi (por. wyrok SN z dnia 26 października 2017 r., II CSK 27/17, a także wyrok SA w Krakowie z dnia 25 stycznia 2016 r., I ACa 1373/15 i postanowienie SA we Wrocławiu z dnia 16 kwietnia 2012 r., I ACz 484/12).

Niemożności skorzystania z powództwa opozycyjnego nie kompensuje wskazana przez Sąd Najwyższy droga powództwa o zwolnienie od egzekucji (art. 841 k.p.c.) (por. wyrok SN z dnia 26 października 2017 r., II CSK 27/17). Niezależnie od konstrukcyjnych trudności związanych z wkomponowaniem w podstawy powództwa ekscydencyjnego okoliczności, które w modelowej sytuacji uzasadniałyby skorzystanie z akcji opozycyjnej, to pierwsze jest ograniczone terminem (art. 841 § 3 k.p.c.), przez co nie może być traktowane jako ekwiwalent powództwa opozycyjnego.

Wierzyciel pauliański, który może uzyskać tytuł wykonawczy przeciwko osobie trzeciej, ma niewątpliwie interes w przyznaniu mu statusu uczestnika postępowania egzekucyjnego obejmującego nieruchomość lub inny składnik majątku osoby trzeciej, który w związku z bezskuteczną czynnością prawną wyszedł z majątku dłużnika lub do niego nie trafił i został objęty egzekucją prowadzoną przez wierzycieli osoby trzeciej. Wierzyciel taki, po uzyskaniu tytułu wykonawczego przeciwko osobie trzeciej, może przyłączyć się do toczącej się egzekucji i zająć pozycję strony czynnej postępowania egzekucyjnego (art. 927 k.p.c.), ewentualnie wziąć udział w podziale sumy uzyskanej z egzekucji, zgłaszając się do podziału (art. 1036 § 1 k.p.c.). W toczącym się postępowaniu egzekucyjnym podlega on zaspokojeniu konkurując z wierzycielami osoby trzeciej (art. 1025 k.p.c.), z uwzględnieniem przysługującej mu preferencji wynikającej z art. 532 k.c. Prawidłowość podejmowanych czynności, w szczególności na etapie opisu i oszacowania oraz licytacji, może znacząco rzutować na perspektywę zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności, a w konsekwencji na jego sytuację majątkową.

Stanowisko dotyczące sposobu formułowania sentencji wyroku uwzględniającego powództwo pauliańskie przyjęte w motywach niniejszej uchwały oddziałuje na postępowania sądowe będące w toku, w których wierzyciel zmierza do zaspokojenia się z przedmiotów znajdujących się w majątku osoby trzeciej. Ewentualne wątpliwości związane z istnieniem podstawy egzekucji przeciwko osobie trzeciej i oznaczeniem jej granic, jeżeli doszło do uprawomocnienia się wyroku pauliańskiego nieczyniącego zadość wskazanym wymaganiom, mogą być usuwane za pomocą wykładni wyroku (art. 352 k.p.c.) (por. uchwałę SN z dnia 20 września 1988 r., III CZP 37/88) lub w postępowaniu klauzulowym, w którym możliwe jest w razie potrzeby oznaczenie podmiotowych lub przedmiotowych granic egzekucji (art. 783 § 1 k.p.c.). Przepisy te należy stosować z uwzględnieniem ich funkcjonalnego kontekstu i specyfiki sytuacji powstałej w wyniku korekty dotychczas utrwalonego stanowiska, przy jednoczesnej konieczności zapewnienia skutecznej ochrony prawnej wierzycielowi pauliańskiemu legitymującemu się prawomocnym wyrokiem uwzględniającym powództwo

Uchwała SN z dnia 16 czerwca 2021 r., III CZP 60/19

Standard: 53960 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Wierzyciel, któremu przysługuje przewidziane w art. 532 k.c. uprawnienie do dochodzenia zaspokojenia z przedmiotów majątkowych znajdujących się w majątku osoby trzeciej, nie może na podstawie tytułu wykonawczego wydanego przeciwko dłużnikowi oraz wyroku uwzględniającego skargę pauliańską wszcząć egzekucji przeciwko tej osobie ani przyłączyć się do takiej egzekucji w celu zaspokojenia wierzytelności chronionej skargą pauliańską. Wierzyciel taki może natomiast prowadzić egzekucję przeciwko swojemu dłużnikowi w oparciu o tytuł wykonawczy wydany przeciwko niemu oraz wyrok uwzględniający skargę pauliańską, a w jej toku dopuszczalne jest zajęcie rzeczy stanowiącej własność osoby trzeciej, gdyż rzecz ta – na skutek uwzględnienia skargi pauliańskiej – ma być traktowana tak, jakby nadal znajdowała się w majątku dłużnika.

Wyrok uwzględniający skargę pauliańską uznawany jest za akt jurysdykcyjny tworzący fikcyjny stan rzeczy na potrzeby postępowania egzekucyjnego, taki, jak gdyby rzecz lub prawo majątkowe, którego dotyczyła czynność fraudacyjna nie wyszły z majątku dłużnika, albo jakby w nim były składniki majątkowe, które wskutek takiej czynności do niego nie weszły. Obowiązek znoszenia egzekucji mający być konsekwencją wydania takiego wyroku dotyka przy tym nie tylko osoby trzeciej, ale i jej wierzycieli, którzy stosownie do art. 532 k.c. muszą ustąpić pierwszeństwa wierzycielowi pauliańskiemu (zob. wyrok SN z dnia 26 października 2017 r., II CSK 27/17, postanowienia SN z dnia 21 sierpnia 2013 r., II CSK 17/13, z dnia 12 grudnia 2012 r., III CZP 79/12).

Na osobie trzeciej, przeciwko której wierzyciel uzyskał wyrok uwzględniający skargę pauliańską, nie ciąży wobec wierzyciela inny obowiązek jak tylko zniesienia egzekucji świadczenia niemożliwego do zaspokojenia z uszczuplonego wskutek czynności z osobą trzecią majątku dłużnika.

Na gruncie przepisów o postępowaniu zabezpieczającym sytuację osoby trzeciej sprowadza się do powinności spełnienia na rzecz wierzyciela świadczenia niepieniężnego, podlegającego zabezpieczeniu sposobami właściwymi dla roszczeń o takim charakterze (art. 755 k.p.c.), a najwłaściwszy z nich jest zakaz zbywania i obciążania rzeczy będącej przedmiotem czynności fraudacyjnej dłużnika (art. 755 § 1 pkt 2 k.p.c.). Ustanawiające taki zakaz postanowienie dotyczące nieruchomości podlega ujawnieniu w prowadzonej dla niej księdze wieczystej (art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r., poz. 1916, postanowienie SN z dnia 26 października 2005 r., V CK 776/04).

Ujawnienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości ustanowionego w postępowaniu ze skargi pauliańskiej zabezpiecza wierzyciela przed ewentualnością występowania ze skargą pauliańską przeciwko kolejnemu nabywcy nieruchomości (art. 531 § 2 k.c.), względnie przed koniecznością domagania się w kolejnym procesie przeciwko osobie trzeciej odszkodowania, ale nie stoi na przeszkodzie wszczęciu egzekucji z nieruchomości na żądanie wierzycieli osoby trzeciej będącej jej właścicielem.

Postanowienie SN z dnia 16 maja 2019 r., III CZP 2/19

Standard: 55559 (pełna treść orzeczenia)