Uchwała z dnia 1988-09-20 sygn. III CZP 37/88

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 37/88

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 20 września 1988 r.

Przewodniczący: sędzia SN K. Piasecki. Sędziowie SN: K. Kołakowski, W. Łysakowski, Z. Marmaj, J. Szachułowicz (sprawozdawca), A. Wielgus, M. Zakrzewska.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej, W. Sztejn, rozpoznał wniosek Ministra Sprawiedliwości z dnia 8 kwietnia 1988 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytania prawne:

1. "Czy sąd uwzględniając powództwo o ochronę posiadania (art. 344 § 1 k.c.), polegające na przywróceniu stanu poprzedniego posiadania, jest zobowiązany do określenia sposobu jego przywrócenia, tj. od zamieszczenia w wyroku również takich dyspozycji, których wykonanie do tego doprowadzi?

A w razie odpowiedzi twierdzącej -

2. Jeżeli w wyroku, stanowiącym tytuł wykonawczy, nie zamieszczono takich dyspozycji, o jakich mowa w pkt 1 pytania, ograniczając się jedynie do ogólnego stwierdzenia o przywróceniu posiadania, to czy komornik na postawie art. 776, 803 i 804 k.p.c. może odmówić wszczęcia przeciwko dłużnikowi egzekucji?"

podjął następującą uchwałę i postanowił nadać jej moc zasady prawnej:

1. Sąd uwzględniając powództwo o przywrócenie stanu posiadania (art. 344 § 1 k.c.) jest zobowiązany do określenia sposobu jego przywrócenia, to jest do zamieszczenia w wyroku dyspozycji, których wykonanie do tego doprowadzi.
2. Niezamieszczenie takich dyspozycji w wyroku nie upoważnia komornika do odmowy wszczęcia przeciwko dłużnikowi egzekucji.

Uzasadnienie

Minister Sprawiedliwości w uzasadnieniu przedstawionych do rozstrzygnięcia pytań wskazuje na dwie postacie naruszenia posiadania - jedną związaną z utratą faktycznego władztwa nad rzeczą i drugą, gdy naruszyciel wtargnie w sferę władztwa, lecz nie pozbawia posiadacza tego władztwa. W pierwszym wypadku zakres ochrony sprowadza się do przywrócenia stanu poprzedniego, polegającego w swej istocie z reguły na wydaniu rzeczy. W drugim wypadku zachodzi często konieczność określenia czynności i sposobu ich przeprowadzenia, aby skutecznie doprowadzić do stanu istniejącego przed zakłóceniem. Określenie w wyroku sposobu przeprowadzenia czynności zmierzających do właściwego udzielenia ochrony posesoryjnej budzi w praktyce wiele trudności, które utrudniają bądź podważają wykonalność wyroku, co rodzi negatywne następstwa dla wierzyciela, podważa istotę ochrony posesoryjnej, sprowadzającej się do szybkiego przeciwdziałania samowoli naruszyciela i tym samym niekiedy nieprawidłowe rozstrzygnięcia o żądaniach stron (art. 325 k.p.c.) mogą godzić w powagę wymiaru sprawiedliwości. Oczywiste jest, że w każdym konkretnym wypadku tytuł egzekucyjny stanowiący podstawę egzekucji powinien w sposób nie budzący wątpliwości określił zakres i sposób realizacji roszczenia przez wskazanie uprawnienia wierzyciela i obowiązku dłużnika dla skutecznego zapewnienia realizacji udzielonej ochrony. Uchybienie temu obowiązkowi wywołuje w praktyce różne następstwa, znajdujące niekiedy odbicie w odmowie przeprowadzenia egzekucji, przez zwrot tytułu wykonawczego, wobec niewykonalności orzeczenia. Strony procesu w takim wypadku występują ze skargami na czynności komornika. Różnorodność praktyki sądowej na omawianym odcinku wymaga autorytatywnego rozstrzygnięcia przedstawionych wątpliwości.

Użyteczność społeczna, jaka powinna obok poprawności teoretycznej przyświecać sądowi przy wyrokowaniu w sprawach posesoryjnych, nakazuje na pierwsze pytanie udzielić odpowiedzi twierdzącej. Wyrokowanie w tych sprawach jest celowe tylko wtedy, gdy istnieje możliwość zrealizowania (wykonania) orzeczenia sądu. Wyrok zatem powinien w sposób nie budzący wątpliwości określać roszczenia podlegające wykonaniu. Rozstrzygnięcie sądu o żądaniach stron (art. 325 k.p.c.) w sprawie o przywrócenie stanu poprzedniego powinno jasno i wyczerpująco ujmować obowiązek przywrócenia władztwa nad przedmiotem ochrony posesoryjnej.

Dla odróżnienia trybu postępowania w tego rodzaju sprawach celowe jest zawsze używanie formuły o przywróceniu posiadania, chociaż pominięcie tego zwrotu nie pozbawia wyroku posesoryjnego tego charakteru. Jednakże orzeczenie posesoryjne nie może mieć tylko brzmienia ogólnikowego i poprzestawać na użyciu wspomnianej formuły. Powinno ono zarazem konkretyzować zakres i sposób przywróconego posiadania. Dla przykładu można posłużyć się sformułowaniami: "przywrócić posiadanie sieni przez rozebranie ścianki"; "przywrócić posiadanie służebności przejazdu przez nakazanie zasypania rowu" czy "usunięcia płotu"; "przywrócić zakłócone posiadanie przez rozebranie zamurowanego wejścia do budynku i zamontowanie usuniętego otworu drzwiowego"; "przywrócić współposiadanie miedzy (drogi) przez odoranie od nieruchomości pozwanego pasa gruntu o szerokości ... i długości ... nieruchomości stron graniczących ze sobą". Udzielenie jednolitych wskazówek, co do tego rodzaju rozstrzygnięcia, nie jest możliwe, zależy bowiem ono od faktycznego stanu sprawy oraz od oceny działań, jakie okażą się niezbędne do przywrócenia sytuacji istniejącej przed dokonaniem aktu samowoli - naruszenia posiadania. Będą to różnego rodzaju dyspozycje sprowadzające się bądź do obowiązku wydania rzeczy, gdy nastąpiła utrata faktycznego władztwa nad rzeczą, bądź też na zapewnieniu sporadycznych aktów władztwa nad rzeczą, w zależności od zakresu tego władztwa, wiążącego się z posiadaniem rzeczy przed naruszeniem posiadania.

Nie wykonalność wyroku wydanego w sprawie o przywrócenie stanu poprzedniego wynikająca z poprzestania jedynie na orzeczeniu w formule "przywraca naruszone posiadanie" bez dodatkowych dyspozycji konkretyzujących przywrócenie stanu poprzedniego posiadania dyktuje rozwiązanie przedstawionego problemu w dwóch kierunkach.

Komornik powinien podjąć czynności egzekucyjne i ustalić w ich toku, jaki był stan rzeczy przed zakłóceniem i po zakłóceniu. Jeśli strony złożą do protokołu czynności wykonawczych zgodne w tym przedmiocie oświadczenia, nie będzie przeszkód w wykonaniu orzeczenia, zwłaszcza gdy dłużnik mimo ogólnego sformułowania wyroku wykaże gotowość jego wykonania, które w pełni zaspokoi roszczenie wierzyciela. Jeśli komornik napotka przeszkody w swoich czynnościach, zwłaszcza gdy dłużnik powoła się na zarzut dotyczący pominięcia przez Sąd rozstrzygnięcia co do zakresu i sposobu przywrócenia stanu poprzedniego, wątpliwości w tym przedmiocie mogą być rozstrzygnięte w różny sposób.

Po wydaniu wyroku, kiedy rozstrzygnięcie okaże się wadliwe, stronie, a niekiedy także innym podmiotom przysługują różne środki zmierzające do usunięcia wadliwości. Zwykłymi środkami zaskarżenia mogą być zażalenie bądź rewizja, a poza tymi środkami kodeks postępowania cywilnego dopuszcza jeszcze inne środki zmierzające do ścisłego określenia rozstrzygnięcia, w tej samej instancji. Tymi środkami są: sprostowanie, uzupełnienie i wykładnia wyroku. W rozważanej materii, jeśli sąd nie orzekł o zakresie i sposobie poszukiwanej ochrony, sprostowanie wyroku nie wchodzi w grę, gdyż zakres sprostowania wyraźnie określa art. 350 k.p.c. Wadliwości są w tym wypadku wyczerpująco wyliczone i dotyczą one niedokładności, błędów pisarskich albo rachunkowych i innych oczywistych omyłek. Wszystkie uchybienia objęte treścią art. 350 k.p.c. muszą być oczywiste i nie mogą prowadzić do zmiany merytorycznej treści orzeczenia.

Dlatego pominięcie w wyroku określenia zakresu i sposobu przywrócenia zakłóconego posiadania nie może być naprawione w drodze sprostowania. Stosownie do treści art. 351 § 1 k.p.c. strona może w ciągu dwóch tygodni od ogłoszenia wyroku zgłosić wniosek o jego uzupełnieniu, jeśli sąd nie orzekł o całości żądania. Ze sformułowania tego przepisu jednoznacznie wynika, że uzupełnienie wyroku nie może nastąpić bez wniosku strony. Wchodzi ono w grę wówczas, gdy sąd nie orzekł o całości żądania, a więc gdy wyrok jest niekompletny w granicach zawisłości sporu.

W sprawach posesoryjnych istnieje duża trudność określenia zawisłości sporu, zwłaszcza wówczas, gdy osoba domagająca się ochrony twierdzi, że określonego dnia nastąpiło naruszenie posiadania i domaga się przywrócenia stanu poprzedniego, a nie określi zakresu i sposobu tego przywrócenia, choć z zebranych dowodów w sprawie staje się oczywiste, że istota sporu i ochrony wiąże się nie tylko z zakresem, ale również i ze sposobem. Pominięcie określenia sposobu, a więc czynności, jakie są niezbędne do wykonania orzeczenia o rozstrzygniętym zakresie, mogą czynić wyrok niewykonalnym; gdyż nie zawiera niezbędnych określeń do jego wykonania. Jeśli więc sposób realizacji udzielonej ochrony wiąże się z jej zakresem, wadliwość wyroku pomijająca sposób poszukiwanej ochrony może być usunięta w drodze uzupełnienia. Należy jednak mieć na uwadze, że korzystanie z tego środka jest ograniczone terminem i rzadko może się zdarzyć możliwość z jego skorzystania, gdy brak w wyroku określenia sposobu zakresu przywrócenia naruszonego posiadania okaże się przeszkodą, dopiero przy podjęciu czynności wykonawczych, które następują w późniejszym terminie niż w ciągu dwóch tygodni od ogłoszenia bądź doręczenia wyroku. Dlatego po wszczęciu egzekucji nie będzie możliwe uzupełnienie wyroku w drodze tego środka.

Wątpliwości w rozważanym przedmiocie mogą być rozstrzygnięte w drodze wykładni (art. 325 k.p.c.). Bezsporne jest w piśmiennictwie i praktyce, że uprawnionym do składania wniosków o wykładnię wyroku, oprócz stron procesu i prokuratora jest także organ egzekucyjny, którym jest komornik. Rozstrzyganie w drodze wykładni wątpliwości co do treści wyroku nie jest ograniczone żadnym terminem. W związku z tym dopóki komornik nie skorzysta z tego uprawnienia, dopóty nie może on odmówić wszczęcia egzekucji na podstawie tytułu wykonawczego opartego na ogólnikowym rozstrzygnięciu, bez podjęcia inicjatywy zmierzającej do ustalenia przez Sąd niezbędnych treści wyroku, pominiętych przy orzekaniu. Postępowanie prowadzone w tym trybie pozwoli na realizację słusznego co do zasady orzeczenia, które w wydanej formie nie nadaje się do egzekucji. Dopiero oddalenie wniosku w przedmiocie wykładni, na przykład z powodu braku materiału dowodowego, pozwalającego na wyjaśnienie wątpliwości co do treści wyroku, uzasadniałoby odmowę komornika wszczęcia egzekucji na podstawie tytułu egzekucyjnego, nie określającego w pełni uprawnień wierzyciela i obowiązków dłużnika. Skarga na czynności komornika jest środkiem zaskarżenia wszelkich czynności i zaniechań komornika. Może ona mieć miejsce także i wówczas, gdy komornik odmawia wszczęcia egzekucji ze względu na nieorzeczenie przez sąd o zakresie i sposobie przywrócenia naruszonego posiadania.

Jeśli komornik w takim wypadku odmawia wszczęcia egzekucji i zwraca wierzycielowi tytuł egzekucyjny, sąd w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi na czynności komornika może wydać zarządzenie o złożeniu przez komornika wniosku do sądu orzekającego o dokonanie wykładni wyroku w celu wyjaśnienia wątpliwości co do jego treści. Dokonanie wykładni usunie wątpliwości i tym samym przeszkodę do wykonania wyroku. Dopiero oddalenie wniosku o wykładnię stanie się uzasadnioną podstawą do zwrotu tytułu egzekucyjnego bez wykonania.

Zaistniały stan rzeczy bez pozytywnego rezultatu dla wierzyciela nie wyłącza dalszego poszukiwania przez niego ochrony na drodze rewizji nadzwyczajnej.

Z przytoczonych argumentów udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1989 r., Nr 3, poz. 40