Zadośćuczynienie z tytułu skłonienia lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu (art. 445 § 2 k.c.)

Kodeks cywilny nie definiuje pojęć „nadużycia zaufania” i „nadużycia stosunku zależności” wobec małoletniego, a w konsekwencji należy je interpretować systemowo tak, jak w prawie karnym. Przesłanka nadużycia stosunku zależności występuje zarówno w art. 199 § 2 k.k., jak i w art. 445 § 2 k.k.

Nadużycie zaufania, o którym stanowi art. 199 § 3 k.k. jest rozumiane jako wykorzystanie występującego po stronie małoletniego przeświadczenia, że sprawcy można ufać, wierzyć jego intencjom i takie zachowanie sprawcy jest wyłącznym powodem, dla którego małoletni wyraził zgodę na obcowanie płciowe lub poddanie się innej czynności seksualnej albo wykonanie takiej czynności (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 2 czerwca 2010 r., V KK 369/09).

Na gruncie art. 199 § 2 k.k. przyjmuje się, że stosunek zależności może wynikać także z faktycznego układu relacji pomiędzy sprawcą a ofiarą przemocy seksualnej, układu świadczącego o rzeczywistym wpływie sprawcy na sytuację życiową ofiary. Interes osoby zależnej wymaga unikania konfliktów z osobą, od której jest zależna, bowiem konflikt zagraża jej interesom i położeniu. Tego rodzaju stosunek zależności daje osobie dominującej możliwość wywierania określonego wpływu bezpośredniego lub pośredniego na losy i położenie prawne, społeczne i ekonomiczne osoby zależnej.

Osoba zależna ma świadomość konieczności podporządkowania się żądaniom osoby, od której zależy. Sprawca nadużywa stosunku zależności, gdy świadomie korzysta z tego stosunku jako czynnika wywierającego wpływ na psychikę osoby zależnej, aby wyraziła ona zgodę na obcowanie płciowe lub inną czynność seksualną (zob. postanowienia SN z dnia 18 grudnia 2008 r., V KK 304/08 i z dnia 18 czerwca 2013 r., V KK 104/13, wyrok SN z dnia 6 maja 2014 r., V KK 358/13; orz. SN z dnia 16 października 1936 r., C. II. 1181/36).

Ustawodawca w sposób szczególny chroni seksualność małoletnich poniżej 15 roku życia, penalizując w art. 200 § 1 k.k. wszelkie formy inicjacji seksualnej z małoletnim. Dlatego w sytuacji, gdy dojdzie do wykorzystania seksualnego małoletniego przy braku ustalenia, że nastąpiło to w wyniku nadużycia stosunku zależności, jak tego wymaga art. 445 § 2 k.c., poszkodowany może domagać się zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych na zasadach ogólnych, tj. na podstawie art. 24 § 2 k.c. w zw. z art. 448 k.c.

Wykorzystanie seksualne powódki nastąpiło najpierw na skutek nadużycia jej zaufania, wzbudzonego statusem, autorytetem i funkcją sprawcy jako księdza katolickiego, a następnie przez nadużycie, świadomie ukształtowanego przez niego, stosunku zależności. Doprowadziło to do poważnego i długotrwałego rozstroju zdrowia psychicznego oraz pogwałciło dobra osobiste powódki w postaci jej godności, intymności, wolności osobistej, integralności psychofizycznej i prawa decydowania o sobie w sferze seksualności.

Roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 445 § 2 k.c. - którego odpowiednikiem w kodeksie zobowiązań z 1993 r. był art. 165 § 2 - przysługuje niezależnie od skutków tego czynu (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 1979 r., IV CR 68/79, nie publ.). W razie więc spowodowania, czynami niedozwolonymi, o których mowa w art. 445 § 2 k.c., uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia poszkodowanemu należy się również zadośćuczynienie na podstawie art. 445 § 1 k.c. w zw. z art. 444 § 1 k.c. Może zatem wystąpić zbieg obu podstaw prawnych, tj. art. 445 § 2 k.c. i art. 445 § 1 k.c. w zw. z art. 444 § 1 k.c., co ma wpływ na wysokość kwoty zadośćuczynienia.

Rozstrój zdrowia w powyższym znaczeniu wyraża się w zakłóceniu funkcjonowania poszczególnych organów, bez ich widocznego uszkodzenia; wywołanie rozstroju zdrowia w takim rozumieniu uzasadnia zasądzenie zadośćuczynienia na podstawie art. 445 § 1 k.c. w zw. z art. 444 § 1 k.c., a nie na ogólnej podstawie z art. 24 § 1 k.c. w zw. z art. 448 k.c., zgodnie z zasadą, że przepis szczególny wyłącza zastosowanie przepisu ogólnego.

Przepis art. 445 § 2 k.c., co już zostało zauważone w literaturze prawniczej i w orzecznictwie, posługuje się przestarzałym pojęciem „czynu nierządnego”. Czynem takim, biorąc pod uwagę także przepisy prawa karnego materialnego, jest więc każde zachowanie zmierzające do zaspokojenia lub pobudzenia popędu płciowego w sposób sprzeczny z podstawowymi zasadami moralnymi w zakresie przeżyć, kontaktów i związków seksualnych, w tym także wszelkie zastępcze formy kontaktów płciowych (zob. uchwała SN z dnia 13 kwietnia 1977 r., VII KZP 30/76; wyrok SN z dnia 5 kwietnia 2005 r., III KK 187/04).

W zakres podstawy określonej w art. 445 § 2 k.c. wchodzi nie tylko krzywda powstała wskutek wykorzystania seksualnego w wyniku nadużycia stosunku zależności, ale także krzywda związana z negatywnymi przeżyciami poszkodowanego pozostająca w adekwatnym związku przyczynowym z tego rodzaju wykorzystaniem seksualnym, niestanowiącymi jednak uszkodzenia zdrowia lub niewywołujące rozstroju zdrowia, ponieważ wówczas te ostatnie wchodzą do podstawy prawnej objętej art. 445 § 1 k.c. w zw. z art. 444 § 1 k.c.

Wykorzystanie seksualne w warunkach określonych w art. 445 § 2 k.c. jest naruszeniem dobra osobistego w postaci wolności seksualnej i skoro przepis ten w swej treści nie ogranicza zadośćuczynienia tylko do krzywdy związanej z samym wykorzystaniem seksualnym (lege non distinquente nec nostrum est distinquere), to obejmuje także negatywne dla poszkodowanego skutki tego wykorzystania.

W konsekwencji, również w odniesieniu do skutków wykorzystania seksualnego w wyniku nadużycia stosunku zależności (bez spowodowania uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia) zbędne staje się sięganie do ogólnej podstawy prawnej zasądzenia zadośćuczynienia za naruszenie czynem niedozwolonym dóbr osobistych (tj. art. 24 § 1 k.c. w zw. z art. 448 k.c.), w myśl zasady, że przepis szczególny wyłącza zastosowanie przepisu ogólnego.

W ramach zatem podstawy prawnej z art. 445 § 2 k.c. rekompensacie podlegają skutki wykorzystania seksualnego polegające np. na unikaniu związków z ludźmi, rezygnacji z życia seksualnego, obniżeniu energii życiowej mającej wpływ na jakość nauki, pracy zawodowej i korzystanie z uciech życia (podróże, hobby, itp.).

Mając na uwadze całokształt okoliczności faktycznych przedstawionych w uzasadnieniu wyroku Sądu Okręgowego, Sąd Apelacyjny miał podstawy do przyjęcia, iż kwota zadośćuczynienia określona na poziomie 1 000 000 zł nie jawi się jako rażąco wygórowana, a w konsekwencji także i skarga kasacyjna pozwanych nie mogła odnieść zamierzonego skutku prawnego.

Wyrok SN z dnia 31 marca 2020 r., II CSK 124/19

Standard: 44719 (pełna treść orzeczenia)