Pojęcie "przemoc" w kodeksie karnym

W języku powszechnym „przemoc”, to: „siła przewyższająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś, narzucona komuś bezprawnie władza, panowanie, czyny bezprawne, dokonane z użyciem fizycznego przymusu, gwałt” (por. Słownik języka polskiego PWN, red. M. Szymczak, Warszawa 1995, tom 2, str. 942); a także: „przewaga, zwykle fizyczna, wykorzystywana w celu narzucenia komuś swojej woli, wymuszenia czegoś na kimś, narzucona komuś bezprawnie władza, gwałt” (Wielki Słownik Języka Polskiego PWN, red. S. Dubisz, Warszawa 2018, tom III, str. 1076). A zatem w omawianym przypadku pojęcia „przemocy” i „gwałtu” traktowane są w zasadzie jako synonimy.

W prawie karnym pojęcie to różni się jednak w sposób zasadniczy pod względem semantycznym. Przemoc to zarówno użycie siły fizycznej bezpośrednio wobec osoby, jak i przemoc, która może być skierowana na rzecz i stanowić środek do zmuszenia w ten sposób osoby do określonego zachowania. Zachowanie się sprawcy polegające na stosowaniu przemocy może przybrać postać przymusu fizycznego [vis absoluta], a także przymusu psychicznego [vis compulsiva]

Poddając analizie to zagadnienie przez pryzmat dyrektyw wykładni językowej należy zwrócić uwagę, że choć sam termin nie został sprecyzowany expressis verbis i nie jest zdefiniowany w Kodeksie karnym, to jednak ustawodawca wyraźnie rozgranicza pewne rodzaje przemocy. Takim przykładem może być „użycie przemocy wobec rzeczy” określone w odniesieniu do odmiany kradzieży szczególnie zuchwałej (art. 115 § 9a k.k.) polegającej na tym, że sprawca używa przemocy innego rodzaju niż przemoc wobec osoby, w celu zawładnięcia mieniem. Ustawodawca wskazał w tym przepisie na sytuacje, w których sprawca oddziałuje fizycznie na przedmioty materialne w tym celu, aby wywrzeć w ten sposób określony wpływ na psychikę człowieka, czyli stosuje tzw. przemoc wobec rzeczy. Definicja ta wskazuje, że ustawodawca pojęcie przemocy ujmuje szeroko, uznając także możliwość wystąpienia przemocy w postaci psychicznej 

Gdyby ustawodawca chciał zawęzić zastosowanie tego przepisu do przemocy jedynie fizycznej, to zostałoby to wprost sprecyzowane. Tak, jak uczynił to nieco w innym kontekście - przykładowo rzecz ujmując - w art. 280 § 1 k.k. używając zwrotu „przemoc wobec osoby”.

Odczytując zakres znaczenia słowa „przemoc” w aspekcie jej rodzajów – przemoc fizyczna, przemoc psychiczna – należy odwołać się także do wykładni systemowej. W pierwszej kolejności należy odnieść się do sposobu sformułowania wskazanej wcześniej legalnej definicji „przemocy w rodzinie” zawartej w art. 2 pkt 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Składa się na nią kilka istotnych elementów. Po pierwsze, przemocą może być nie tylko zachowanie, które się powtarza, lecz także pojedyncze. Po drugie, może to być działanie, to jest dokonanie jakiejś czynności lub zaniechanie, czyli niepodjęcie działania, niewykonanie jakiejś czynności. Po trzecie, zachowanie to ma być umyślne. Kolejnym elementem tej definicji jest kwestia naruszenia praw lub dóbr osobistych osób wymienionych w art. 2 pkt 1 ustawy.

Te elementy składają się niejako na pierwszą część definicji, po której następuje przykładowe (ustawodawca używa terminu „w szczególności”) wyliczenie ewentualnych konsekwencji takiego zachowania, którymi mogą być: narażenie tych osób na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszenie ich godności, nietykalności cielesnej, wolności, w tym seksualnej, spowodowanie szkód na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołanie cierpień i krzywd moralnych u osób dotkniętych przemocą.

Uchwała SN z dnia 31 marca 2021 r., I KZP 7/20

Standard: 50216 (pełna treść orzeczenia)

Kodeks karny, używając pojęcia "przemoc" na określenie znamienia sposobu działania, nie wyjaśnia treści tego pojęcia. Brak ustawowego określenia pojęcia "przemocy" od dawna prowadzi do poszukiwania jego znaczenia - głównie na gruncie przestępstwa zmuszania - w doktrynie i orzecznictwie, gdzie powszechnie utożsamiane jest z użyciem siły fizycznej. W ujęciu prawnokarnym istota przemocy wiązana jest także z "użyciem środków fizycznych" - a więc pojęciami szerszymi niż "użycie siły" - a także z pojęciem "czynności fizycznej", przejętym następnie przez judykaturę.

Przemoc określona została jako "szeroko pojęta czynność fizyczna" np. w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 sierpnia 1974 r. Rw. 403/74, postanowieniu z dnia 16 stycznia 1976 r. VI KZP 36/75 oraz uchwale z dnia 27 kwietnia 1994 r. I KZP 8/94).

Na uwagę zasługuje definicja przemocy sformułowana na gruncie polskiego prawa karnego przez T. Hanauska: "przemocą jest takie oddziaływanie środkami fizycznymi, które uniemożliwiając lub przełamując opór zmuszanego, ma albo nie dopuścić do powstania lub wykonania jego decyzji woli, albo naciskając aktualnie wyrządzoną dolegliwością na jego procesy motywacyjne nastawić tę decyzję w pożądanym przez sprawcę kierunku".

Ujęcie to, akceptowane w doktrynie, wskazuje na takie istotne cechy przemocy, jak: oddziaływanie środkami fizycznymi - czyli stosowanie takich środków, które mogą wywołać bezpośrednio obiektywną zmianę u osoby zmuszanej lub w jej środowisku; pokonywanie oporu osoby zmuszanej, przy czym może to być również uniemożliwienie oporu, a także aktualnie wyrządzaną dolegliwość - element ten w połączeniu z podstawowym kryterium oddziaływania środkami fizycznymi pozwala na rozgraniczenie przemocy i groźby.

Nie jest kwestionowane w nauce i judykaturze to, że przemoc może polegać zarówno na bezpośrednim oddziaływaniu na osobę zmuszaną, jak i na oddziaływaniu na jej środowisko - a więc otaczające ją rzeczy oraz na pozostające z nią w ścisłym powiązaniu osoby. W doktrynie zwraca się jednak wyraźnie uwagę na fakt, że o "przemocy" można mówić jedynie wówczas, gdy przedmiotem zamachu jest nie rzecz, ale człowiek, natomiast rzecz jest tylko przedmiotem bezpośredniego działania. Jak trafnie zauważył T. Hanausek, sformułowanie "przemoc przeciwko rzeczy" może wprowadzać w błąd, gdyż w rzeczywistości nie chodzi tu "o żadne działanie zwrócone przeciwko rzeczy (zamach przeciw rzeczy), lecz o przemoc wywartą na człowieku". Podobny pogląd wyraził I. Andrejew, pisząc: "przemoc - zawsze skierowana na innego człowieka - niekiedy polega na bezpośrednim oddziaływaniu na rzeczy (a tylko pośrednio na człowieka)".

Pogląd, że przemoc polega na wszelkim fizycznym oddziaływaniu, nie tylko bezpośrednim, na osobę, prezentuje wielu przedstawicieli doktryny. Także w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego nie ulega wątpliwości, że pojęcie "przemocy" w prawie karnym zawsze łączy się z osobą. W powołanych wcześniej orzeczeniach Sąd Najwyższy jako przemoc traktuje skierowanie czynności fizycznej "bezpośrednio przeciwko samemu pokrzywdzonemu, co zniewala go do poddania się woli sprawcy i określonego zachowania się bądź to przeciwko rzeczy posiadanej przez pokrzywdzonego, przez co swoboda woli pokrzywdzonego - w zakresie posiadania tej rzeczy czy władania nią lub korzystania z niej - zostaje ograniczona". Także w orzeczeniach dotyczących przestępstw przeciwko mieniu - głównie kradzieży zuchwałej - przemoc określana jest jako użycie siły fizycznej "skierowanej przeciwko osobie bezpośrednio albo pośrednio przez oddziaływanie na rzecz" (por. wyroki: z dnia 4 maja 1971 r. V KRN 141/71), a także z dnia 21 czerwca 1978 r., I KR 123/78).

W świetle powyższych okoliczności fizyczne oddziaływanie na rzecz w celu przywłaszczenia, krótkotrwałego użycia, zniszczenia, uszkodzenia itp. nie jest "przemocą" w sensie prawnokarnym, jeżeli nie jest oddziaływaniem na człowieka (osobę pokrzywdzonego), uniemożliwiającym lub przełamującym jego opór. Nie każda zatem kradzież szczególnie zuchwała (art. 208 k.k.) może być zakwalifikowana jako przestępstwo przeciwko mieniu "popełnione z użyciem przemocy". Nie jest także możliwe generalne wyłączenie z kręgu przestępstw przeciwko mieniu "popełnionych z użyciem przemocy" przestępstwa zniszczenia mienia (art. 212 § 1 i 2 k.k.).

Do kręgu omawianych przestępstw bez wątpienia podlega zaliczeniu m.in. zabór pojazdu z użyciem przemocy (art. 214 § 3 k.k.), a więc oddziaływaniem na osobę (np. przez wyrwanie z ręki kluczyków, wypchnięcie kierowcy z pojazdu itp.). Brak tym samym racjonalnych podstaw do wyłączenia z tego kręgu przestępstwa zniszczenia mienia popełnionego w podobny sposób, tzn. poprzez fizyczne oddziaływanie na osobę (np. wyrwanie przedmiotu z ręki lub odepchnięcie od rzeczy - i następnie jej zniszczenie).

Uchwała SN z dnia 18 listopada 1997 r., I KZP 31/97

Standard: 42809 (pełna treść orzeczenia)