Ustanie odpowiedzialności i wygaśnięcie zobowiązania w razie wyczerpania sumy gwarancyjnej

Zakres odpowiedzialności ubezpieczyciela wyznacza umowa ubezpieczenia, treść ogólnych warunków ubezpieczenia i przepisy Kodeksu cywilnego. W czasie zawierania umowy ubezpieczenia żadna ze stron nie jest w stanie wskazać wartości zobowiązań ubezpieczającego z tytułu odpowiedzialności cywilnej. Ubezpieczyciel może przejąć wszystkie zobowiązania do wysokości zobowiązań samego ubezpieczającego, może również ustalić w umowie tzw. sumę gwarancyjną, stanowiącą górną granicę odpowiedzialności ubezpieczyciela, zgodnie z art. 824 § 1 k.c.

Jeżeli umowa ubezpieczenia przewidywała ograniczenie odpowiedzialności ubezpieczyciela do wysokości określonej sumy, to zapłata odszkodowania wyczerpującego tę kwotę powoduje zarówno ustanie jego odpowiedzialności, jak i wygaśnięcie umownego zobowiązania do zapłaty odszkodowania (por. uchwałę (7) SN z dnia 29 grudnia 1994 r., III CZP 120/94; uchwałę z dnia 2 lutego 2011 r., III CZP 128/10; wyroki SN z dnia 20 lipca 1990 r., I CR 451/90; z dnia 12 stycznia 2000 r., III CKN 515/98; postanowienie z dnia 30 stycznia 2008 r., III CZP 140/07). 

Wyrok SN z dnia 24 sierpnia 2017 r., III CSK 271/16

Standard: 38787 (pełna treść orzeczenia)

Spełnienie na rzecz poszkodowanego świadczenia w rozmiarze odpowiadającym sumie gwarancyjnej jest co do zasady jednoznaczne z wykonaniem zobowiązania przez, odpowiednio, zakład ubezpieczeń lub przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, i tym samym jednoznaczne z wygaśnięciem stosunku prawnego, w ramach którego świadczenie to zostało spełnione. Zasadą bowiem jest wykonanie zobowiązania przez spełnienie przez dłużnika ustalonego świadczenia (art. 353 k.c.).

Zasada ta dopuszcza jednak wyjątki. Według art. 354 § 1 k.c., dłużnik powinien wykonać zobowiązanie nie tylko zgodnie z jego treścią, ale i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Niezastosowanie się przez dłużnika do wymienionych w tym przepisie kryteriów pomocniczych wykonania zobowiązania – celu społeczno-gospodarczego zobowiązania, zasad współżycia społecznego, ustalonych zwyczajów - może spowodować, że mimo spełnienia świadczenia, zobowiązanie nie zostanie wykonane w sposób skutkujący jego wygaśnięciem. Aby skutek w postaci wygaśnięcia zobowiązania nastąpił, niezbędne jest pełne zaspokojenie wierzyciela, a w takim razie do pełnego zaspokojenia wierzyciela nie dochodzi (por. np. wyroki SN z dnia 22 września 2011 r., V CNP 74/10, 29 marca 2012 r., I CSK 333/11, i 19 listopada 2014 r., II CSK 191/14). W takim jednak wypadku wierzyciel ze względu na wymóg jego współdziałania przy wykonaniu zobowiązania (art. 354 § 2 k.c.) powinien niezwłocznie po spełnieniu przez dłużnika ustalonego świadczenia dać wyraz temu, że nie uważa spełnienia tego świadczenia za wykonanie zobowiązania w sposób skutkujący jego wygaśnięciem. Podobnie, ze względu na to, że art. 357[1] § 1 k.c. jest przepisem wyjątkowym - wprowadza odstępstwo od zasady pacta sunt servanda - dokonanie w takim wypadku przekształcenia stosunku zobowiązaniowego na podstawie tego przepisu należy dopuścić o tyle tylko, o ile odpowiednie powództwo zostanie wniesione przez wierzyciela niezwłocznie po zamanifestowaniu, że nie uważa on spełnienia ustalonego świadczenia za wykonanie zobowiązania skutkujące jego wygaśnięciem. Przeciwne rozwiązanie, szeroko otwierające możliwość podważania zobowiązań, w ramach których nastąpiło już spełnienie przez dłużnika ustalonego świadczenia, mogłoby zagrażać pewności obrotu prawnego, zasadą bowiem, jak wiadomo, jest wykonanie zobowiązania przez spełnienie przez dłużnika ustalonego świadczenia.

Choć więc spełnienie na rzecz poszkodowanego świadczenia w rozmiarze odpowiadającym sumie gwarancyjnej stanowi co do zasady wykonanie zobowiązania przez, odpowiednio, zakład ubezpieczeń lub przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, i tym samym powoduje wygaśnięcie stosunku prawnego, w ramach którego świadczenie to zostało spełnione, to możliwe są wyjątki od tego. Nie dojdzie, mimo spełnienia świadczenia w rozmiarze odpowiadającym sumie gwarancyjnej, do wykonania i wygaśnięcia zobowiązania wobec poszkodowanego, gdy wywołaniu takich skutków przez to świadczenie sprzeciwiają się w danych okolicznościach zasady współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczy cel zobowiązania.

Jeżeli poszkodowany, zgodnie z zasadą współdziałania wierzyciela z dłużnikiem przy wykonaniu zobowiązania, da niezwłocznie wyraz temu, że spełnienia na jego rzecz świadczenia w rozmiarze odpowiadającym sumie gwarancyjnej nie uważa on za wykonanie zobowiązania w sposób skutkujący jego wygaśnięciem przez, odpowiednio, zakład ubezpieczeń lub Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, może następnie, bez nieuzasadnionej zwłoki, w braku dobrowolnego uwzględnienia jego żądania, wytoczyć powództwo o podwyższenie sumy gwarancyjnej na podstawie art. 357[1] § 1 k.c. 

Wyrok SN z dnia 30 maja 2017 r., IV CSK 445/16

Standard: 38793 (pełna treść orzeczenia)