Części składowe przedsiębiorstwa

Zaskarżony przepis art. 49 kodeksu cywilnego stanowi: "Urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych gruntu lub budynku, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu". W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że cytowany przepis wprowadza wyjątek od zasady wyrażonej w art. 48 i art. 191 kodeksu cywilnego. W konsekwencji właściciel gruntu nie może samodzielnie decydować o wykorzystaniu wymienionych urządzeń. Celem takiego rozwiązania jest umożliwienie efektywnego rozprowadzania wody, pary, gazu i prądu elektrycznego do odbiorców (zob. G. Bieniek, S. Rudnicki, Nieruchomości. Problematyka prawna, Warszawa 2004, s. 564). Do ich rozprowadzania niezbędne jest bowiem stworzenie całych sieci urządzeń, w których niewłaściwe funkcjonowanie jednego elementu może zakłócać działanie całego systemu. Właściciel gruntu nie powinien w związku z tym samowolnie decydować o urządzeniach powiązanych z jego gruntem.

Omawiany wyjątek od zasady superficies solo cedit dotyczy urządzeń służących do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz innych podobnych urządzeń. W świetle poglądów orzecznictwa i doktryny do urządzeń podobnych należą m.in. urządzenia do rozprowadzania programów telewizyjnych i radiowych (zob. wyrok Sądu Najwyższego, Izby Cywilnej, z 3 grudnia 1998 r., sygn. akt II CKN 216/98). Art. 49 k.c. dotyczy urządzeń, które doprowadzają lub odprowadzają wodę, parę, gaz i prąd elektryczny do instalacji wewnętrznej odbiorcy, nie obejmuje natomiast samej instalacji wewnętrznej odbiorcy. Ta ostatnia stanowi część składową nieruchomości, z którą jest trwale związana (zob. R. Trzaskowski, Z problematyki stosunków własnościowych na tle art. 49 kodeksu cywilnego, "Kwartalnik Prawa Prywatnego", nr 3/2001, s. 581).

Wymienione urządzenia stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności, jeżeli została spełniona przesłanka określona w badanym przepisie. Przesłanka ta polega na tym, że wymienione urządzenia "wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu". Nasuwa się w związku z tym pytanie o znaczenie tego wyrażenia. Kwestie te stanowiły przedmiot rozważań Trybunału Konstytucyjnego w uchwale z 4 grudnia 1991 r., sygn. W. 4/91 (OTK w latach 1986-1995, t. 3, s. 122), w której Trybunał ustalił powszechnie obowiązującą wykładnię art. 45 ust. 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o gospodarce energetycznej (Dz. U. Nr 21, poz. 96 ze zm.). W uzasadnieniu uchwały Trybunał Konstytucyjny wyraził pogląd, że "przy ocenie kwestii własności urządzeń przyłączonych do sieci przedsiębiorstwa przepisami właściwymi są w szczególności art. 49 i 191 kc. (...) Końcowe zastrzeżenie art. 49 kc, uzależniające zastosowanie tego przepisu od przesłanki, aby objęte nim urządzenia wchodziły w skład przedsiębiorstwa lub zakładu, jest kwestią faktu. Jest ona spełniona z chwilą podłączenia wymienionych w art. 49 kc urządzeń do sieci należącej do przedsiębiorstwa lub zakładu. W rezultacie urządzenia te przestają być częścią składową nieruchomości, na której zostały zbudowane, i nie stanowią na podstawie art. 191 kc własności właściciela tej nieruchomości. Z chwilą bowiem połączenia ich w sposób trwały z przedsiębiorstwem w taki sposób, że nie mogą być od niego odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo przedmiotu odłączonego (art. 47 § 2 i 3 kc), stają się częścią składową tego przedsiębiorstwa. Podstawę prawną przejścia własności stanowi art. 191 kc odniesiony mutatis mutandis, ze względu na treść art. 49 kc, do przedsiębiorstwa (zakładu). Z chwilą połączenia w sposób trwały z siecią urządzeń przedsiębiorstwa wymienione w art. 49 kc urządzenia, jako jego części składowe, stają się przedmiotem własności tej osoby, która jest właścicielem przedsiębiorstwa".

W świetle tej uchwały Trybunału Konstytucyjnego oraz wielu orzeczeń sądowych wejście w skład przedsiębiorstwa lub zakładu rozumiane jest jako trwałe połączenie z siecią urządzeń stanowiącą własność danego przedsiębiorstwa (zob. wyrok Sądu Najwyższego: z 20 września 2000 r., sygn. akt I CKN 608/99, wyrok Sądu Antymonopolowego z 16 czerwca 1999 r., sygn. akt XVII Ama 22/99). W wyroku z 31 stycznia 2003 r., sygn. akt IV CKN 1715/00, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w świetle art. 49 k.c. dopiero ustalenie, że urządzenie nim objęte jest powiązane fizycznie bądź funkcjonalnie w taki sposób, że staje się częścią składową przedsiębiorstwa, wyklucza uznanie tego urządzenia za część składową nieruchomości, choćby było z nią trwale związane. Niektórzy przedstawiciele nauki prawa wyrażają jednak pogląd, że przesłanką zastosowania art. 49 k.c. jest stwierdzenie, że określone urządzenie nie tylko zostało fizycznie przyłączone do sieci, ale również z prawnego punktu widzenia weszło w skład przedsiębiorstwa (zob. E. Gniewek, komentarz do art. 49 [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-534, red. E. Gniewek, Warszawa 2004, t. 1, s. 178-179).

Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia urządzenia. Definicje określonych rodzajów urządzeń znalazły się natomiast w niektórych ustawach szczegółowych regulujących sprawy związane z dostarczaniem i odprowadzaniem wody, pary, gazu oraz prądu elektrycznego. Termin "urządzenie" w języku polskim oznacza m.in. "rodzaj mechanizmu lub zespół elementów, przyrządów służący do wykonywania określonych czynności, ułatwiający pracę" (Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1989, s. 619). Ustawodawca określił bliżej charakter urządzeń, o których mowa w art. 49 k.c., poprzez wskazanie ich funkcji. W przepisie tym chodzi bowiem o urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne. Nie podlega dyskusji, że w niektórych wypadkach udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy określona rzecz stanowi urządzenie, o którym mowa w art. 49 kodeksu cywilnego, może budzić wątpliwości. Z drugiej strony w ogromnej liczbie wypadków udzielenie odpowiedzi na powyższe pytanie nie sprawia trudności. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego pojęcie "urządzenia" jest wystarczająco ostre dla celów prawa cywilnego i pozwala adresatom prawa z wystarczającą precyzją ustalić treść norm prawnych wyrażonych za jej pomocą oraz przewidywać rozstrzygnięcia organów władzy publicznej. W praktyce nie jest możliwe posługiwanie się w tekstach ustaw wyłącznie pojęciami całkowicie ostrymi, a pewien rozsądny poziom nieostrości nazw używanych w tekstach aktów normatywnych pozwala uniknąć nadmiernej kazuistyki i zapewnić niezbędną elastyczność podczas stosowania prawa. W konsekwencji zarzut naruszenia zasady określoności regulacji prawnych poprzez użycie pojęcia "urządzenia" nie może zostać uznany za zasadny.

Pojęcie "urządzenia" może obejmować budynki tworzące z zamieszczonymi w nich mechanizmami i przyrządami jedną całość. Odpowiedź na pytanie, czy budynki stanowią integralną część urządzeń, o których mowa w badanym przepisie, wymaga każdorazowo rozważenia okoliczności faktycznych. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego użyta nazwa pozwala jednak jednoznacznie rozstrzygnąć tę kwestię w konkretnym wypadku, a rozstrzygnięcia wydawane na jego podstawie przez organy stosujące prawo mogą zostać przewidziane przez zainteresowanych. Należy zgodzić się z poglądem Sądu Najwyższego wyrażonym w powołanym wyżej wyroku z 18 czerwca 2004 r., wydanym w sprawie skarżącej, że trwałe, fizyczne i funkcjonalne połączenie konstrukcji ścian, dachu i podłoża z instalacjami energetycznymi przeznaczonymi do doprowadzania, przetwarzania i rozdzielania prądu elektrycznego może przesądzać o tym, że zarówno budynek, jak i instalacje energetyczne należy uznać za części składowe całości w postaci rzeczy złożonej (art. 47 § 2 k.c.) i że dopiero ta całość wyczerpuje pojęcie instalacji.

Wyrok TK z dnia 7 listopada 2006 r., SK 42/05, OTK-A 2006/10/148, Dz.U.2006/206/1521

Standard: 3496 (pełna treść orzeczenia)