Zabezpieczenie zobowiązań publicznoprawnych hipoteką przymusową na nieruchomości wspólnej małżonków

Podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości objętej małżeńską wspólnością ustawową, ustanawianej w celu zabezpieczenia wierzytelności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu składek, może być tytuł wykonawczy wystawiony jedynie przeciwko dłużnikowi (płatnikowi składek), jeżeli decyzja ustalająca wysokość należności z tytułu składek została doręczona obojgu małżonkom (art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Małżonkowi dłużnika (płatnika składek) może też być doręczona decyzja określająca zadłużenie płatnika z tytułu nieopłaconych składek wydana na podstawie art. 83 ust. 1 pkt 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

Odpowiedzialność małżonka płatnika ma charakter odpowiedzialności in solidum. Organ rentowy ma względem obydwu małżonków jedną wierzytelność, lecz wynikającą z dwóch różnych tytułów prawnych, to jest świadczenia płatnika (art. 26 Ordynacji podatkowej) oraz świadczenia małżonka (art. 29 Ordynacji podatkowej). Współmałżonek ponoszący odpowiedzialność za zobowiązanie składkowe małżonka będącego płatnikiem nie może być jednak utożsamiany z płatnikiem. Obowiązek składkowy może ciążyć bowiem jedynie na płatniku. Współmałżonek odpowiadający za zaległość składkową męża (lub żony) będącego płatnikiem nie jest zobowiązany jako płatnik i nie odpowiada za zobowiązanie składkowe. Jego zobowiązanie wynika z długu małżonka-płatnika i ograniczone jest do odpowiedzialności z majątku wspólnego. W znaczeniu materialnym art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej nie tworzy statusu małżonka jako płatnika, lecz jedynie wyznacza zakres jego odpowiedzialności, ograniczając go do majątku wspólnego małżonków, co ma przełożenie na przedmiot egzekucji, która w przypadku istnienia pomiędzy podatnikiem i jego małżonkiem wspólności majątkowej, poza majątkiem odrębnym podatnika, może być skierowana wyłącznie do przedmiotów majątkowych objętych tą wspólnością (wyrok SA w Gdańsku z dnia 23 listopada 2017 r., III AUa 705/17; wyrok SA w Łodzi z dnia 2 sierpnia 2018 r., III AUa 1334/17).

W literaturze podkreśla się, że odpowiedzialność małżonka należy rozumieć jako dopuszczalność stosowania przewidzianych prawem środków przymusu zmierzających do wyegzekwowania podatków (składek) również z jego majątku, który stanowi majątek wspólny małżonków.

W wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z 22 stycznia 2015 r., I SA/Bd 1155/14 przyjęto, że małżonek de facto odpowiada majątkiem wspólnym bez ograniczeń kwotowych i bez wyłączenia z niego określonych składników. Odpowiedzialność ta powstaje z mocy prawa wraz z wystawieniem tytułu wykonawczego, bez konieczności wydawania jakichkolwiek decyzji, na małżonka podatnika. W przypadku, gdy dochodzenie odpowiedzialności związane jest z nieruchomościami, które wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków, właściwa jest administracyjna droga egzekucji na podstawie administracyjnego tytułu wykonawczego. Pozwala to na prowadzenie egzekucji z majątku wspólnego przeciwko małżonkowi dłużnika, w tym realizację uprawnień wynikających z hipoteki przymusowej, co uzasadnia potraktowanie tej drogi jako wyłączającej drogę sądową na podstawie art. 2 § 3 k.p.c. (postanowienie SN z dnia 5 marca 2015 r., V CSK 390/14).

Z powyższych względów skierowanie decyzji organu rentowego do małżonka płatnika (stwierdzenie, że jest on dłużnikiem nieopłaconych składek) nie było prawidłowe, gdyż nie jest on płatnikiem-dłużnikiem, a ponosi odpowiedzialność za długi publicznoprawne żony wyłącznie w związku z istnieniem ustroju wspólności ustawowej małżeńskiej.

Wyrok SN z dnia 6 lipca 2022 r., II USKP 209/21

Standard: 67760 (pełna treść orzeczenia)

Art. 26 ust. 3 u.s.u.s. wprowadzający wymóg doręczenia decyzji stanowiącej podstawę wpisu hipoteki przymusowej, nie wskazuje komu decyzja powinna być doręczona, czy tylko zobowiązanemu, czy także jego małżonkowi. Sąd Najwyższy w uchwale (7) z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04, podzielając uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP 109/03 stwierdził, że ustanowienie hipoteki przymusowej zabezpieczającej należności składkowe Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na nieruchomości stanowiącej majątek wspólny zobowiązanego i jego małżonka na podstawie administracyjnego tytułu wykonawczego nie wymaga wystawienia go na oboje małżonków, bowiem na tym etapie postępowania nie zachodzi potrzeba udzielenia małżonkowi ochrony prawnej w postaci umożliwienia zakwestionowania decyzji przez jej doręczenie. Sytuację prawną małżonka określać miał brak jego osobistej odpowiedzialności, wynikającej z nieistnienia zobowiązania pomiędzy nim a ZUS, oraz sui generis rzeczowa odpowiedzialność aktualizująca się dopiero w postępowaniu egzekucyjnym. Przyjął, że podstawą wpisu hipoteki przymusowej kaucyjnej jest decyzja określająca zakres zobowiązania, która nie podlega doręczeniu w stosunku do małżonka.

Odmienne stanowisko, wyrażono w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2003 r., III CZP 68/03, w myśl którego podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej podatnika i jego małżonka nie może być administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony tylko przeciwko podatnikowi, podstawę tę może stanowić tytuł wystawiony na oboje małżonków.

Podobnie w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2004 r., III CZP 121/03) przyjęto, że doręczona zobowiązanemu decyzja, ustalająca wysokość należności z tytułu składek nie może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej zobowiązanego i jego małżonka. Uzupełniono je wskazując, że decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu składek, doręczona dłużnikowi po zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 131, poz. 1075), nie stanowi podstawy wpisu w księdze wieczystej hipoteki przymusowej na nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka (por. postanowienie SN z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12). Odwołano się przy tym do poglądu, że hipoteka przymusowa stanowi szczególny środek egzekucyjny w szerokim znaczeniu, zmierza do ułatwienia przyszłego postępowania egzekucyjnego, zatem mimo że postępowanie o jej ustanowienie nie jest sposobem egzekucji powinno być traktowane jak postępowanie egzekucyjne.

W postanowieniach z dnia 17 kwietnia 2013 r., I CSK 433/12, z dnia 24 października 2013 r. IV CSK 7/13 (nie publ.) Sąd Najwyższy stwierdził, że hipoteka przymusowa może być wpisana tylko na podstawie dokumentu, który jest wystawiony przeciwko wszystkim osobom wpisanym w księdze wieczystej jako właściciele nieruchomości, a dokumentem takim jest również nie ostateczna decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych określająca wysokość zobowiązania dłużnika z tytułu składek na ubezpieczenie zdrowotne.

Do kontrowersji tych odniósł się Sąd Najwyższy w uchwale (7) z dnia 10 października 2014 r., III CZP 28/14 stwierdzając, że decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ustalająca wysokość należności z tytułu składek może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka tylko wtedy, gdy została doręczona obojgu małżonkom.

Wyjaśnił, że na skutek zniesienia podziału hipoteki przymusowej na kaucyjną i zwykłą zdezaktualizowały się argumenty uzasadniające rozstrzygnięcie podjęte w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04. Wskazał, że w postępowaniu przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych w zakresie doręczeń mają zastosowanie - na podstawie odesłania przewidzianego w art. 123 u.s.u.s. - przepisy art. 28 i 40 k.p.a., bowiem ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych nie zawiera własnej regulacji i nie odsyła - co wynika z art. 31 u.s.u.s. - do stosowania art. 133 i 145 o.p.

Również obecnie, w myśl art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2 u.s.u.s., doręczona decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu składek, stanowi podstawę ustanowienia hipoteki przymusowej. Odmienna wykładnia prowadziłaby do pozbawienia znaczenia prawnego art. 26 ust. 3 i 3a pkt 2 u.s.u.s. Stanowisko wynikające z tej uchwały jest w pełni akceptowane w obecnej judykaturze (por. postanowienia z dnia 16 grudnia 2015 r., IV CSK 118/15, IV CSK 119/15, z dnia 14 stycznia 2016 r., IV CSK 154/15, IV CSK 205/15, z dnia 20 stycznia 2016 r., IV CSK 133/15, z dnia 19 maja 2016 r., IV CSK 544/15 oraz z dnia 7 września 2016 r., IV CSK 713/15, ).

Przyjmuje się, że zgodnie z art. 40 § 1 k.p.a., pisma doręcza się stronie, a według art. 28 k.p.a. stroną jest każdy, czyjego interesu prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na swój interes prawny lub obowiązek. Stroną w rozumieniu tego przepisu jest także małżonek dłużnika, gdyż ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości objętej wspólnością ustawową stanowi ingerencję w jego prawa, która wiąże się przede wszystkim z odpowiedzialnością majątkiem wspólnym za zobowiązania dłużnika (art. 29 § 1 o.p. w zw. z art. 31 u.s.u.s.). 

Przewidziane w art. 23 ust. 3 u.s.u.s. wymaganie doręczenia decyzji stanowiącej podstawę wpisu hipoteki przymusowej, obejmuje zatem doręczenie jej także małżonkowi dłużnika.

Brak podstawy normatywnej dla wymagania przedstawienia tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko obojgu małżonkom albo decyzji stwierdzającej w sentencji odpowiedzialność współmałżonka osoby zobowiązanej. Niemniej podkreślić należy, że zakres kwotowy i przedmiotowy zobowiązania wskazanego w decyzji doręczonej małżonkowi wprawdzie nie musi być tożsamy, ale powinien pokrywać przynajmniej z częścią zobowiązania określonego w decyzji skierowanej przeciwko i doręczonej dłużnikowi. Zabezpieczona hipotecznie wierzytelność, wynikająca z określonego stosunku prawnego, musi być bowiem oznaczona jednoznacznie nie tylko co do sumy pieniężnej ale i podstawy.

Postanowienie SN z dnia 16 września 2016 r., IV CSK 781/15

Standard: 30285 (pełna treść orzeczenia)