Uchwała z dnia 2004-02-05 sygn. III CZP 109/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 109/03

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 5 lutego 2004 r.

Uzasadnienie

Ustawę Ordynacja Podatkowa charakteryzuje wyjątkowa nietrwałość uregulowań w niej zawartych. Tylko w roku 2001 była ona dziewięciokrotnie zmieniana, a dalszym licznym zabiegom nowelizacyjnym poddawana była także w latach następnych. W tych warunkach należy z dużą ostrożnością podchodzić do prezentowanych na jej tle wypowiedzi, zarówno w literaturze jak i w orzecznictwie. Dotyczy to również przepisów odnoszących się do zabezpieczenia należności wynikających z zobowiązań podatkowych, pierwotnie w postaci hipoteki ustawowej, poczynając zaś od daty wejścia w życie ustawy z dnia 11 kwietnia 2001 r. o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 39, poz. 459) - w postaci hipoteki przymusowej. Wymienioną ustawą zmieniającą § 1 art. 34 u. Ord. p. nadane zostało nowe brzmienie: "Skarbowi Państwa i jednostce samorządu terytorialnego przysługuje hipoteka przymusowa na wszystkich nieruchomościach podatnika z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w sposób przewidziany w art. 21 § 1 pkt 2 oraz z tytułu zaległości podatkowych w podatkach stanowiących ich dochód, zwana dalej «hipoteką przymusową»". Ustawą z dnia 12 września 2002 r. o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 169, poz. 1387), poza zmianami podmiotowymi i przedmiotowymi w odniesieniu do § 1 art. 34 u. Ord. p., zasadniczej zmianie uległ m.in. art. 33 u. Ord. p. W myśl tego przepisu, w nowym brzmieniu, zobowiązanie podatkowe przed terminem płatności może być zabezpieczone na majątku podatnika, a w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim także na majątku wspólnym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie zostanie ono wykonane, a w szczególności gdy podatnik nie uiszcza wymaganych zobowiązań o charakterze publicznoprawnym i dokonuje czynności, których skutkiem jest utrata prawa własności do majątku, z zastrzeżeniem (zd. 2), że w przypadku zabezpieczenia na majątku wspólnym małżonków przepis art. 29 § 2 stosuje się odpowiednio. Przepis ten zaś stanowi, że skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem:

- zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej,

- zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem, a poczynając od dnia 1 stycznia 2003 r., tj. od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 12 września 2002 r. o zmianie ustawy - Ordynacja Podatkowa oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 169, poz. 1387), ponadto

- ustania wspólności majątkowej w przypadku ubezwłasnowolnienia małżonka,

- uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji.

Powołana regulacja nie pozostawia wątpliwości, że zobowiązanie podatkowe obciążające jednego z małżonków może być zabezpieczone wpisem hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego obojga małżonków. Jest tak zaś dlatego, że majątek wspólny nie może być w żadnym przypadku traktowany jako nie należący do podatnika. Przeciwnej oceny nie usprawiedliwia nie tylko brzmienie art. 26 i 29 u. Ord. p., ale nade wszystko ustanowiona w art. 31 k.r.o. instytucja wspólności ustawowej, której cechą dominującą jest to, że majątek nią objęty należy niepodzielnie do obojga małżonków. Niepodzielność majątku wspólnego nie chroni jednak dłużnika, ani jego małżonka, od zaspokojenia się przez wierzyciela z tego majątku. Przeciwnie, art. 41 § 1 k.r.o. statuuje zasadę, w myśl której zaspokojenia z majątku wspólnego może żądać także wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Ze względu na swą ustrojową naturę, zasada ta ma charakter nadrzędny. Jej ograniczenie wymaga wobec tego ustawowego uregulowania, co może mieć miejsce tylko w sytuacjach wyjątkowych, podyktowanych względami osobistymi lub rodzinnymi. (...)

Stosownie do treści art. 5 u. Ord. p. zobowiązaniem podatkowym jest wynikające z obowiązku podatkowego zobowiązanie podatnika do zapłacenia na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy podatku w wysokości, w terminie oraz miejscu określonym w przepisach prawa podatkowego. Świadczenia podatkowe jest zatem ze swej istotny świadczeniem publicznoprawnym i podlega ścisłej reglamentacji ustawowej. Znaczenie zasadnicze ma to, w jaki sposób została normatywnie ukształtowana sytuacja prawna dłużnika podatkowego i organu podatkowego z przypisaną mu funkcją wierzyciela.

Zobowiązanie podatkowe, powstające bez udziału woli dłużnika podatkowego, a zatem z natury samoistne, odmiennie niż w stosunkach cywilnoprawnych, określa sytuację osób trzecich odpowiedzialnych za dług podatkowy. Jest to odpowiedzialność osobista, uzależniona od charakteru powiązań z podatnikiem, ściśle skatalogowanych w przepisach rozdziału 15 u. Ord. p. Wśród tych osób brak jednakże małżonka podatnika, pozostającego we wspólności ustawowej z podatnikiem. Konsekwentnie małżonek taki nie został wyposażony w przymiot strony, o czym mowa w art. 133 u. Ord. p. Szczególny charakter tego przepisu usuwa możliwość traktowania takiego małżonka jako strony na gruncie przepisów kodeksu postępowania administracyjnego. W rezultacie, wydana na podstawie art. 21 ust. 2 u. Ord. p. decyzja organu administracyjnego ustalająca wysokość zobowiązania podatkowego nie podlega doręczeniu małżonkowi podatnika, z którym pozostaje on aktualnie we wspólności ustawowej. Okoliczność ta nie stanowi jednak przeszkody dokonania wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot majątku wspólnego podatnika i jego małżonka.

Pod rządami znowelizowanego art. 3 u. Ord. p. nie da się już obronić poglądu, że zobowiązanie podatkowe podlega zabezpieczeniu hipoteką przymusową tylko na majątku odrębnym podatnika. Takie stanowisko pozostawałoby w wyraźnej sprzeczności z brzmieniem tego przepisu.

Dodatkowe argumenty na korzyść stanowiska o możliwości zabezpieczenia należności podatkowej na majątku wspólnym podatnika i jego małżonka płyną z uregulowania zawartego w art. 110 i 111 § 4 u. Ord. p. Pierwszy z tych przepisów stanowi, iż rozwiedziony małżonek podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym małżonkiem za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności ustawowej, tyle tylko, że do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym. Drugi z wymienionych przepisów czyni małżonka podatnika odpowiedzialnym solidarnie za jego zobowiązania podatkowe także wtedy, gdy małżonkowie zawarli umowę o ograniczeniu lub wyłączeniu wspólności majątkowej, których wspólność majątkowa została zniesiona przez sąd, względnie pozostają oni w separacji. W obu wypadkach małżonek staje się współodpowiedzialny za zobowiązania podatnika, jakkolwiek charakter łączącej go więzi z małżonkiem - podatnikiem uległ zmianie. Chodzi tu zresztą o odpowiedzialność małżonka, a zatem możliwość zaspokojenia się wierzyciela z jego majątku, co jest niewątpliwie dalej idącym skutkiem, niż to ma miejsce w razie pozostawania małżonka we wspólności ustawowej. Jeżeli zaś w takich wypadkach odpowiedzialność ta została zachowana, to tym bardziej istnienia jej nie można kwestionować w warunkach pozostawania małżonków we wspólności ustawowej. Uzasadnia to zarazem pogląd, że skoro majątek wspólny może być przedmiotem egzekucji, to także zabezpieczenie hipoteczne na tym majątku nie jest wyłączone, także wtedy, gdy decyzja ustalająca wysokość zobowiązania podatkowego doręczona została tylko małżonkowi - podatnikowi. Samo zabezpieczenie  tymczasem chroni wierzyciela przed skutkami zbycia objętej zabezpieczeniem nieruchomości i nie pozbawia małżonka nie będącego podatnikiem ochrony w późniejszym postępowaniu egzekucyjnym, zważywszy, iż egzekucja możliwa jest w oparciu o tytuł wykonawczy wydany przeciwko obojgu małżonkom stosownie do treści art. 27c ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz. U. z 2002 r., Nr 110, poz. 968 ze zm.).