Odpowiedzialność majątkiem wspólnym za zobowiązania publicznoprawne (podatki, składki na ZUS)
Odpowiedzialność małżonka majątkiem wspólnym za zobowiązania współmałżonka (odpowiedzialność majątkiem wspólnym – art. 41 k.r.o.) Droga sądowa w sprawach ze stosunków publicznoprawnych
Żeby zobaczyć pełną treść należy się zalogować i wykupić dostęp.
W świetle art. 31 ustawy z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. 2016.963) – dalej: u.s.u.s. – do należności z tytułu składek stosuje się odpowiednio: art. 12, art. 26, art. 29 § 1 i 2, art. 33, art. 33a, art. 33b, art. 38a, art. 51 § 1, art. 55, art. 59 § 1 pkt 1, 3, 4, 8 i 9, art. 60 § 1, art. 61 § 1, art. 62 § 1, 3 i 5, art. 62b § 1 pkt 2 i § 3, art. 72 § 1 pkt 1 i 4 i § 2, art. 73 § 1 pkt 1 i 5, art. 77b § 1 i 2, art. 91, art. 93, art. 93a–93c, art. 93e, art. 94, art. 97 § 1, art. 98 § 1 i 2 pkt 1, 2, 5 i 7, art. 100, art. 101, art. 105 § 1 i 2, art. 106 § 1 i 2, art. 107 § 1, 1a, § 2 pkt 2 i 4 i § 3, art. 108 § 1, 3 i 4, art. 109 § 1 w zakresie art. 29, art. 109 § 2 pkt 1, art. 110 § 1, § 2 pkt 2, § 3, art. 111 § 1–4 i § 5 pkt 1, art. 112 § 1–5, art. 112b, art. 112c, art. 113, art. 114, art. 115–117, art. 118 oraz art. 119 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (dalej: u.o.p.).
Jak stanowi art. 32 u.s.u.s. do składek na Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i Fundusz Emerytur Pomostowych oraz na ubezpieczenie zdrowotne w zakresie ich poboru, egzekucji, wymierzania odsetek za zwłokę i dodatkowej opłaty, przepisów karnych, dokonywania zabezpieczeń na wszystkich nieruchomościach, ruchomościach i prawach zbywalnych dłużnika, odpowiedzialności osób trzecich i spadkobierców oraz stosowania ulg i umorzeń stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące składek na ubezpieczenia społeczne.
W świetle znajdującego odpowiednie zastosowanie na mocy art. 31 i 32 u.s.u.s. przepisu art. 26 u.o.p. podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za wynikające ze zobowiązań podatkowych podatki.
Zgodnie z art. 29 § 1 i 2 u.o.p. w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność, o której mowa w art. 26, obejmuje majątek odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka (§ 1), zaś skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem (§ 2):
1) zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej;
2) zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu;
3) ustania wspólności majątkowej w przypadku ubezwłasnowolnienia małżonka;
4) uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji.
W art. 29 u.o.p. stosowanego odpowiednio mowa zatem o odpowiedzialności płatnika składek. W art. 26 powołanej ustawy wskazano, że płatnik odpowiada całym swoim majątkiem, zaś w art. 29 doprecyzowano, że odpowiedzialność ta obejmuje majątek odrębny płatnika oraz majątek wspólny płatnika i jego małżonka.
Należy podkreślić, iż współwłasność majątku wspólnego ma charakter współwłasności łącznej (art. 35 k.r.o.), a zatem dopóki istnieje majątek wspólny, dopóty małżonkom nie przysługują w nim udziały. B. charakter współwłasności łącznej powoduje, że obowiązek znoszenia egzekucji z mocy prawa odnosi się do wszystkich składników majątku wspólnego.
Porównując art. 26 u.o.p. z treścią art. 29 § 1 u.o.p., należy zauważyć, że ustawa rozróżnia majątek osobisty płatnika i majątek wspólny płatnika i jego małżonka, natomiast art. 29 § 1 u.o.p. jedynie rozciąga odpowiedzialność płatnika na majątek wspólny płatnika i jego małżonka ( zob. D. Krzyżanowski, „Odpowiedzialność majątkiem wspólnym małżonków za przedmałżeńskie zobowiązania podatkowe oraz należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne”, Palestra 2012/11-12/70). Odpowiedzialność małżonka nie rozciąga się na jego majątek osobisty ( zob. A. Mariański, „Odpowiedzialność za zobowiązania podatnika, płatnika, inkasenta w prawie polskim, Warszawa 1999”, s. 35). Małżonkowie nie ponoszą odpowiedzialności solidarnej, jednakże dług z tytułu składek może być zaspokojony z majątku wspólnego i majątku osobistego płatnika ( zob. J. Ignatowicz, M. Nazar, „Prawo rodzinne”, LexicNexis). Z kolei odpowiedzialność solidarną z płatnikiem za jego zaległości składkowe, które powstały podczas trwania wspólności majątkowej, ponosi współmałżonek rozwiedziony – całym swoim majątkiem osobistym oraz całym majątkiem wspólnym. Odpowiedzialność małżonka dotyczy należności głównej, ale i odsetek z tytułu zaległości składkowej, skoro małżonek odpowiada w takim samym zakresie jak płatnik ( zob. A. Mariański, „Odpowiedzialność małżonka…”, s. 20.).
W przypadku, gdy płatnik pozostaje w związku małżeńskim, nie ma potrzeby ani możliwości wydawania odrębnej decyzji o odpowiedzialności małżonka płatnika składek (zob. Komentarz do art. 32 u.s.u.s. (w:) „Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz”, red. J. Wantoch-Rekowski, Lex/El.). Z punktu widzenia prawnego małżonek nie jest podmiotem odpowiedzialnym za zaległości płatnika składek, mimo że odpowiedzialność dotknie faktycznie także jego majątku, którego jest wraz z małżonkiem współwłaścicielem (majątku wspólnego).
Należy wskazać, że obecne na gruncie regulacji Ordynacji podatkowej rozwiązanie jest odmienne niż stosowane w ustawie z dnia 19.12.1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (t.j.: Dz. U. 1993.108.486 z późn. zm.), gdzie organ rentowy musiał odrębnie orzec o odpowiedzialności małżonka, który posiadał pozycję osoby trzeciej ( tak np. w wyroku SA w Białymstoku z dnia 15 maja 2001 r., III AUa 974/00, niepubl.). Praktyka wydawania przez ZUS decyzji o odpowiedzialności małżonka płatnika istniejąca także pod rządami ordynacji podatkowej jest błędna, gdyż nie znajduje podstawy prawnej ( zob. Komentarz do art. 32 u.s.u.s. (w:) „Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz”, red. J. Wantoch-Rekowski, Lex/El.).
Bez względu na to, że rozwiązanie przyjęte w ustawie Ordynacja podatkowa jest w literaturze oceniane krytycznie, gdyż małżonek płatnika nie ma prawnych możliwości obrony majątku wspólnego przed działaniami ZUS, brak podstaw do tworzenia konstrukcji prawnych nieprzewidzianych w przepisach. Na gruncie ustawy o zobowiązaniach podatkowych małżonek podatnika był osobą trzecią i odpowiadał za zobowiązania podatkowe podatnika majątkiem wspólnym po doręczeniu mu decyzji o odpowiedzialności. Tymczasem aktualnie małżonek podatnika w sensie prawnym nie jest podmiotem odpowiedzialnym za zobowiązanie podatkowe ( M. Klimas, „Inna osoba, której praw i obowiązków dotyczy zaskarżona decyzja” (w:) M. Klimas, „Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych”, LEX/el. 2013), mimo że w rzeczywistości egzekucja dotyczyć będzie także jego majątku, tj. majątku wspólnego.
Ordynacja podatkowa nie zawiera definicji pojęcia „osoby trzeciej”. (...) odpowiedzialności osób trzecich wyznaczają przepisy rozdziału XV działu III o.p., tj. art. 107-119, co oznacza to, że odpowiedzialność ponoszą podmioty wprost wymienione w rozdziale XV, do których ustawodawca zaliczył:
1/ rozwiedzionego małżonka (art. 110);
2/ członków rodziny (art. 111);
3/ nabywcę przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części (art. 112);
4/ osoby dopuszczające się firmanctwa (art. 113);
5/ wspólników spółki cywilnej, jawnej, partnerskiej oraz komplementariuszy spółki komandytowej albo komandytowo - akcyjnej (art. 115);
6/ członków zarządu spółki z o.o., spółki w organizacji, spółki akcyjnej oraz spółki akcyjnej w organizacji (art. 116);
7/ członków organów zarządzających innych osób prawnych (art. 116a);
8/ osoby prawne przejmujące lub osoby prawne powstałe w wyniku podziału osoby prawnej (art. 117).
Wśród podmiotów odpowiedzialnych za cudze zaległości nie wymieniono małżonka podatnika (odpowiednio płatnika składek) pozostającego z nim we wspólności ustawowej. Ustalony przez ustawodawcę zamknięty katalog przekreśla możliwość jego poszerzania lub zawężania. Należy zwrócić uwagę, że art. 109 u.o.p. zawiera odesłanie do art. 29 u.o.p. określającego zasadę odpowiedzialności osób pozostających w związku małżeńskim, a zatem małżonek osoby prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą, pozostający z nim we wspólności ustawowej (majątkowej) nie jest członkiem rodziny w rozumieniu art. 111 o.p.
Skoro małżonek osoby pozostający z dłużnikiem we wspólności ustawowej nie jest osobą trzecią w rozumieniu ordynacji podatkowej ( zob. wyrok SN z dnia 27.01.2016 r., II CSK 149/15), to organ rentowy nie ma możliwości przeniesienia odpowiedzialności na tego małżonka, gdyż zakres jego odpowiedzialności wynika z samego faktu pozostawania w związku małżeńskim i istnienia majątkowej wspólności małżeńskiej.
Wyrok SO w Poznaniu z dnia 18 kwietnia 2017 r., VII U 6361/16
Standard: 8769 (pełna treść orzeczenia)
Przepisy ordynacji podatkowej dotyczące zasad odpowiedzialności małżonków za zobowiązania publicznoprawne mają charakter szczególny i wyłączają stosowanie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego odnoszących się do odpowiedzialności za zobowiązania cywilnoprawne (art. 41 KRO). Wbrew twierdzeniom skargi art. 29 § 2 pkt 1 OrdPU, jakkolwiek przyznaje Skarbowi Państwa przywileje w zakresie egzekucji zobowiązania podatkowego powstałego przed dniem zawarcia przez małżonków umowy o wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej, nie może stanowić podstawy do odmowy zastosowania art. 527 i nast. KC w przedmiotowej sprawie. Po pierwsze wskazać należy na różnice zakresu przedmiotowego obu regulacji. Co do zasady konsekwencją zastosowania przepisu ordynacji podatkowej jest bezskuteczność względna umowy majątkowej małżeńskiej o ustanowieniu rozdzielności majątkowej wobec organu podatkowego o charakterze częściowym, tj. ograniczona do zakresu zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem jej zawarcia. Sankcja ta następuje ex lege. Pośrednio wynika z niej fikcja prawna dalszego trwania ustroju wspólności ustawowej, umożliwiająca prowadzenie egzekucji ze wszystkich potencjalnych składników majątku wspólnego.
Wyrok uwzględniający powództwo w sprawie ze skargi pauliańskiej odnosi się do oznaczonej czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela i może zapaść po wykazaniu określonych przesłanek o charakterze podmiotowym i przedmiotowym. Umowa majątkowa małżeńska polegająca na zmianie ustroju majątkowego poprzez wprowadzenie rozdzielności nie jest czynnością prawną w rozumieniu art. 527 i nast. KC. Jest nią natomiast następcza umowa o podziale majątku wspólnego, której ubezskutecznienie w zakresie odnoszącym się do oznaczonych składników następuje w wyniku wydania orzeczenia o charakterze konstytutywnym ze skutkiem wstecznym. Możliwe jest wówczas także zakwestionowanie rozporządzenia uzyskaną korzyścią przez małżonka (osobę trzecią) na rzecz osoby czwartej (art. 531 § 2 KC).
Po drugie zakres przedmiotowy art. 29 OrdPU ogranicza się do zobowiązania podatkowego powstałego przed dniem zawarcia przez małżonków umowy o wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej, podczas gdy odpowiedzialność małżonka-kontrahenta umowy fraudacyjnej na podstawie art. 527 i nast. KC nie musi dotyczyć wierzytelności wymagalnej. Zgodnie przyjmuje się, że powództwo takie może wytoczyć również wierzyciel, którego wierzytelność nie jest jeszcze płatna oraz, że jeżeli zachodzi stan niewypłacalności dłużnika chroniona wierzytelność staje się przedterminowo wymagalna.
Przepisy art. 29 § 1 i 2 ordynacji podatkowej oraz art. 27c ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji nie stanowią uzasadnionej podstawy kasacyjnej, gdyż nie mają zastosowania w niniejszej sprawie. Przypomnieć należy, że art. 29 OrdPU zawiera normę materialnego prawa podatkowego wyznaczającą zakres odpowiedzialności małżonka podatnika tylko w okresie trwania małżeństwa. Z jego treści wynika wprost, że przedmiotem regulacji jest odpowiedzialność ustawowa osoby pozostającej w związku małżeńskim o charakterze osobistym za cudzy (małżonka) dług podatkowy, ograniczona do majątku wspólnego.
W okresie trwania związku małżonek podatnika nie jest zatem podatnikiem ani osobą trzecią odpowiadającą za zobowiązanie podatkowe, a tylko za dług małżonka. Odpowiedzialność ta nie ma charakteru rzeczowego. Bezudziałowy charakter współwłasności łącznej powoduje, że obowiązek znoszenia egzekucji z mocy prawa odnosi się do wszystkich składników majątku wspólnego, a podstawą jej prowadzenia jest tytuł wykonawczy wystawiony na oboje małżonków (art. 27c EgzAdmU). Małżonek po wystawieniu na niego tytułu wykonawczego odpowiada z mocy prawa wspólnym, a więc w części swoim majątkiem, bez ograniczeń kwotowych i wyłączania określonych składników. Przepisy nie przewidują wydawania samodzielnej decyzji podatkowej odnoszącej się do małżonka dłużnika. Oznacza to, że także w wypadku przesłanki przewidzianej w art. 29 § 2 pkt 1 OrdPU egzekucja administracyjna może być skierowana do przedmiotów majątkowych potencjalnie objętych wspólnością majątkową wówczas, gdy jej istnienie wynika nie tyle z bezskuteczności umownego wyłączenia, ile z trwania związku małżeńskiego podatnika. Innym zagadnieniem, nie występującym w zakresie przedstawionej skargi kasacyjnej, jest solidarna odpowiedzialność małżonka całym swoim majątkiem z podatnikiem prowadzącym działalność gospodarczą za zaległości podatkowe wynikające z tej działalności i powstałe w okresie, w którym stale współdziałał z podatnikiem w jej wykonywaniu, osiągając korzyści z prowadzonej przez niego działalności (art. 111 OrdPU).
W przedmiotowym wypadku związek małżeński stron został rozwiązany przez rozwód po powstaniu zobowiązań podatkowych, w toku toczących się postępowań podatkowych, zatem przestało istnieć uzasadnienie dla prowadzenia egzekucji administracyjnej przy przyjęciu konstrukcji fikcji dalszego istnienia wspólności ustawowej i majątku wspólnego. Pozwany nie wykazał ponadto, aby w stosunku do powódki w okresie trwania małżeństwa wydany został tytuł wykonawczy, stanowiący podstawę kontynuowania egzekucji z majątku wspólnego (art. 27c EgzAdmU).
Zgodnie z art. 110 OrdPU rozwiedziony małżonek podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym małżonkiem za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej, jednakże tylko do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym. Oznacza to, że dla prowadzenia egzekucji organ podatkowy zobowiązany jest wydać samodzielną decyzję podatkową o odpowiedzialności osoby trzeciej - rozwiedzionego małżonka, jeżeli spełnione są przesłanki jego odpowiedzialności. Dla ustalenia składu majątku wspólnego oraz zasad jego podziału zasadnicze znaczenie ma umowa o podział majątku wspólnego albo orzeczenie sądu, a ew. czynności prawne byłych małżonków mogą być przedmiotem skargi pauliańskiej. Za dopuszczalnością zaskarżenia przez wierzyciela czynności procesowych uczestników postępowania w sprawach o podział majątku wspólnego, dział spadku lub zniesienie współwłasności, których uwzględnienie doprowadziło do nabycia przedmiotów majątkowych objętych podziałem przez uczestników nie będących dłużnikami, opowiedział się Sąd Najwyższy wprost w uchwale z dnia 17 czerwca 2010 r., III CZP 41/10 (OSNC 2011, nr 1, poz. 5) oraz uchwale z dnia 8 października 2015 r., III CZP 56/15 (Biul. SN 2015, nr 10, poz. 6).
W tym stanie rzeczy odwołanie się przez sąd do „konstrukcji cywilistycznej skargi pauliańskiej” w odniesieniu do czynności prawnej podatnika i jego małżonka, polegającej na dokonaniu w oznaczony sposób podziału majątku wspólnego jako działania fraudacyjnego wobec istnienia zobowiązania publicznoprawnego, było uzasadnione.
Wyrok SN z dnia 27 stycznia 2016 r., II CSK 149/15
Standard: 16332 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 15331