Skład sądu po uchyleniu postanowienia w incydentalnym postępowaniu zażaleniowym

Występujące w judykaturze wahania i spory dotyczące stosowania art. 386 § 5 k.p.c. w postępowaniu zażaleniowym zostały usunięte uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 56/06 (OSNC 2007, nr 3, poz. 43), w której przyjęto, że instytucja wyłączenia sędziego z orzekania w sprawie - po uchyleniu orzeczenia i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania - dotyczy tylko wyroku i postanowienia co do istoty sprawy. Stanowisko zajęte w tej uchwale zostało - przy aprobacie doktryny - wdrożone w praktyce sądów powszechnych, które uniknęły zarazem sygnalizowanych przez Sąd Najwyższy wielu nieobliczalnych problemów procesowych i ustrojowo-organizacyjnych.

Ujednolicenie praktyki sądowej, do którego doszło po wydaniu omawianej uchwały, znajduje wyraz także w późniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego, nigdy nie odstąpił od poglądu wyrażonego w tej uchwale, wielokrotnie natomiast w różnych sytuacjach powtarzał, że jeżeli przedmiotem kontroli instancyjnej jest kwestia czysto procesowa, to przy jej ponownym rozpoznawaniu - po uchyleniu zakwestionowanego zażaleniem orzeczenia sądu pierwszej instancji - nie dochodzi do zmiany składu przewidzianej w art. 386 § 5 k.p.c. (por. np. uchwała z dnia 26 listopada 2014 r., III CZP 80/14, OSNC 2015, nr 9, poz. 100, wyroki z dnia 19 października 2007 r., V CSK 181/07, OSNC-ZD 2008, nr C, poz. 85, z dnia 23 września 2009 r., III SK 19/09, nie publ., i z dnia 15 kwietnia 2010 r., II CSK 512/09, nie publ., oraz postanowienia z dnia 5 grudnia 2012 r., I CZ 172/12, nie publ., z dnia 20 stycznia 2014 r., II PZ 34/13, nie publ. i z dnia 29 października 2014 r., II PZ 23/14, nie publ.).

Argumenty jurydyczne oraz racje ustrojowe stojące za przedstawionym stanowiskiem zachowują w pełni swą aktualność w odniesieniu do postępowania toczącego się na skutek zażalenia wniesionego na podstawie art. 770 in fine k.p.c.

Postępowanie egzekucyjne jest ze swej natury postępowaniem niemerytorycznym (nierozpoznawczym), w którym nie podlega badaniu ani zasadność, ani wymagalność egzekwowanego obowiązku (por. np. art. 804 k.p.c.). Sąd jako organ egzekucyjny nie zajmuje w tym postępowaniu jakiegokolwiek stanowiska co do istoty sporu, który został już - pomijając przypadki wyjątkowe (np. art. 333 k.p.c.) - prawomocnie osądzony, nie występują więc jakiekolwiek powody wypełniające ratione legis art. 386 § 5 k.p.c.

Nie ma żadnego znaczenia także to, że w postępowaniu, o którym mowa, podlega badaniu celowość wszczęcia egzekucji, a więc celowość poniesienia kosztów postępowania egzekucyjnego (art. 770 zdanie pierwsze k.p.c. w związku z art. 49 ust. 4 zdanie pierwsze ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji, jedn. tekst: Dz.U. z 2016 r., poz. 1138). Jest oczywiste, że kontrola celowości prowadzonej egzekucji nadaje orzeczeniu sądu wydanemu w wyniku kontroli postanowienia komornika charakteru merytorycznego, a badanie przez sąd, czy zainicjowanie egzekucji i poniesienie przez wierzyciela jej kosztów było celowe, nie ma żadnego związku ani z istotą sporu - już rozstrzygniętego - ani nawet z istotą sprawy egzekucyjnej, zmierzającej do wykonania obowiązku stwierdzonego w tytule wykonawczym. Podobny mechanizm kontroli celowości wszczęcia postępowania (podjęcia obrony) oraz poniesienia kosztów występuje w postępowaniu rozpoznawczym, w ramach stosowania art. 98 § 1 k.p.c.; przeprowadzenie tej kontroli nie oznacza, że rozstrzygając o kosztach sąd wydaje orzeczenie merytoryczne, przeciwnie, orzeczenie zachowuje charakter uboczny i pomocniczy, w związku z czym - w razie rozstrzygania o kosztach po uchyleniu postanowienia w wyniku uwzględnienia zażalenia strony i przekazania sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania - zmiana składu sądu przewidziana w art. 386 § 5 k.p.c. tylko do orzeczenia w tej kwestii nie jest wymagana.

W rozstrzyganym przypadku za procesowym, formalnym charakterem uchylonego orzeczenia przemawia również to, że sąd kontroluje postanowienia komornika na skutek wniesienia skargi na jego czynność, a następnie na skutek zażalenia. W doktrynie ani w judykaturze nie budzi żadnych wątpliwości, że skarga na czynność komornika jest środkiem zaskarżenia służącym kontroli wyłącznie uchybień formalnych, zatem orzeczenie sądu, niezależnie od przedmiotu rozstrzygnięcia, ma w tym postępowaniu zawsze charakter formalny, także wtedy, gdy obejmuje całą sprawę w jej prawnoprocesowym znaczeniu, a więc całą jej „procesową istotę” lub jej znaczną część.

Uchwała SN z dnia 16 lutego 2017 r., III CZP 90/16

Standard: 22486 (pełna treść orzeczenia)

Przepis art. 386 § 5 k.p.c. nie ma zastosowania w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia.

Odpowiednie stosowanie art. 386 § 5 k.p.c. w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia oznaczałoby więc, że – niezależnie od tego, czy przedmiotem zażalenia było postanowienia kończące postępowanie w sprawie, czy postanowienie o charakterze incydentalnym – nakaz innego składu sądu dotyczy tylko kwestii, która została rozstrzygnięta zaskarżonym, uchylonym później postanowieniem. Inny skład musiałby zatem orzekać jedynie co do istnienia przesłanek wydania takiego postanowienia; w wypadku postanowień kończących postępowanie – np. podstawy odrzucenia pozwu, środka odwoławczego, umorzenia postępowania itp., a w pozostałych wypadkach – konkretnych kwestii wpadkowych, np. uzasadniających zawieszenie postępowania, przekazanie sprawy innemu sądowi itp. W konsekwencji powstawałyby sytuacja, której – zważając na walory postępowania cywilnego (sądowego) jako ciągu czynności dobrze zorganizowanych, pragmatycznych i celowych – nie można zaakceptować; w wielu wypadkach inny skład sądu musiałby rozpoznawać kwestie wpadkowe i poboczne, a inny – ten, który wydał zaskarżone i uchylone postanowienie – wydawałby orzeczenie co do istoty sprawy. W skrajnych okolicznościach taka dwoistość prowadziłaby wręcz do wynaturzenia sensu art. 386 § 5 k.p.c., gdyż ze względów czysto formalnych, nie zawsze istotnych i zrozumiałych, różne kwestie procesowe musiałyby być załatwiane przez składy sądu inne niż skład wydający wyrok. Przy konieczności częstej zmiany składu dochodziłoby do obniżenia sprawności postępowania, a także do podważenia powagi wymiaru sprawiedliwości i zaufania do sądów. Poboczne, choć ważne znaczenie mają tu również racje ustrojowo- organizacyjne, na które zwracał uwagę Sąd Najwyższy już w uchwale z dnia 15 stycznia 1992 r., III CZP 144/91. Ze względu na to, że w jednej sprawie zażalenie może być wnoszone wielokrotnie, konieczność zmiany składu – jako następstwo uwzględnienia zażalenia – nakazywałaby angażowanie do rozpoznawania jednej sprawy większej liczby sędziów. Szczególne problemy powstałyby w sądach małych, a także w niektórych rodzajach spraw, np. w ramach postępowania upadłościowego – w odniesieniu do działalności sędziego-komisarza, którego postanowienia podlegają zaskarżeniu zażaleniem (np. art. 57, 58, 73, 77, 129, 130, 172, 174 ust. 3, 185 ust. 4, 186 ust. 3 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.).

Uchwała SN z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 56/06

Standard: 21919 (pełna treść orzeczenia)

Sędzia, który brał udział w wydaniu postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu, po jego uchyleniu nie jest wyłączony od merytorycznego rozpoznania sprawy (art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c.).

Wyrok SN z dnia 7 lipca 2005 r., II PK 349/04

Standard: 38825 (pełna treść orzeczenia)