Miernik wysokości szkody polegającej na zniszczeniu rzeczy, "cenotwórczy" charakteru podatku VAT

Odszkodowanie nie obejmuje podatku od towarów i usług mieszczącego się w cenie zniszczonej rzeczy w zakresie, w jakim poszkodowany może obniżyć należny od niego podatek o kwotę podatku naliczonego przy nabyciu rzeczy (por. uchwała SN z dnia 22 kwietnia 1997 r., III CZP 14/97, z dnia 16 października 1998 r., III CZP 42/98, wyroki z dnia 18 stycznia 2001 r., V CKN 193/00).

Wyrok SN z dnia 7 lutego 2019 r., II CSK 9/18

Standard: 43512 (pełna treść orzeczenia)

Jeśli poszkodowany nie jest podatnikiem podatku od towarów i usług i nie może należnego od niego podatku obniżyć o podatek zapłacony w cenie rzeczy nabytej w zamian za rzecz zniszczoną albo w materiałach i usługach niezbędnych do przywrócenia tej rzeczy właściwości, które utraciła na skutek zdarzenia szkodzącego, to należne mu odszkodowanie powinno obejmować cenę nowej rzeczy wraz z podatkiem od towarów i usług albo cenę za materiały i usługi, które zostaną użyte w celu przywrócenia rzeczy właściwości, których została pozbawiona.

W uchwale z 22 kwietnia 1997 r., III CZP 14/97, Sąd Najwyższy, stwierdzając, że miernikiem wysokości szkody polegającej na zniszczeniu rzeczy jest jej cena określona według zasad aktualnie zawartych w art. 1 ustawy z 5 lipca 2001 r. o cenach (tekst jedn. Dz.U. z 2013, poz. 385, a aktualnie - art. 3 ust. 2 ustawy z 9 maja 2014 r. o informowaniu o cenach towarów i usług, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1830), a więc obejmująca podatek od towarów i usług, uznał jednocześnie, że jeśli poszkodowany jest podatnikiem tego podatku i na podstawie art. 19 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym może obniżyć należny od niego podatek o kwotę podatku naliczonego przy nabyciu rzeczy mającej zastąpić rzecz zniszczoną, to należne mu odszkodowanie nie obejmuje podatku od towarów i usług mieszczącego się w cenie nabytej rzeczy w takim zakresie, w jakim może on obniżyć należny od niego podatek.

Podatek od towarów i usług ma znaczenie cenotwórcze i może wpłynąć na wysokość odszkodowania, ale tylko wtedy, gdy poszkodowany - rekompensując poniesiony uszczerbek majątkowy - efektywnie go poniesie (zob. wyrok SN z 18 stycznia 2001 r., V CSK 193/00).

Wyrok SN z dnia 14 grudnia 2018 r., I CSK 695/17

Standard: 19910 (pełna treść orzeczenia)

Co do zasady podstawą ustalenia odszkodowania za szkodę poniesioną przez podatnika podatku od towarów i usług na skutek utraty, czy zniszczenia rzeczy jest wysokość ceny, jaką należy zapłacić na jej nabycie bez uwzględnienia podatku VAT, jeżeli podatnik ma prawo odliczenia tego podatku.

Stosownie do art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 26 lutego 1982 r. o cenach (jedn. tekst: Dz.U. z 1988 r. Nr 27, poz. 195 ze zm.) - którego późniejszym odpowiednikiem był art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 5 lipca 2001 r. o cenach (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 385) - cena towaru lub usługi opodatkowanej podatkiem VAT obejmuje wielkość wyrażoną w jednostkach pieniężnych, którą nabywca obowiązany jest zapłacić sprzedawcy za towar lub usługę wraz z kwotą należnego podatku.

Nabywca towaru opodatkowanego podatkiem VAT obowiązany jest zatem zapłacić zbywcy tak określoną należność, której elementem jest podatek VAT. Należność ta z punktu widzenia nabywcy stanowi cenę towaru (rzeczy). Podatek od towarów i usług ma więc charakter cenotwórczy. Miernikiem wysokości szkody polegającej na zniszczeniu rzeczy jest więc tak określona cena.

Podatnik podatku o towarów i usług ma - przewidziane obecnie w art. 86 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług - prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego w zakresie, w jakim towary i usługi są wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych. Skorzystanie z tego prawa powoduje, że poniesiony przez niego wydatek na nabycie towaru lub usługi w rzeczywistości odpowiada zapłaconej przez niego cenie nabycia towaru lub usługi, pomniejszonej o podatek VAT mieszczący się w cenie. Zatem ten wydatek określa rzeczywisty rozmiar szkody doznanej przez podatnika w razie zniszczenia rzeczy. W konsekwencji wysokość odszkodowania mającego na celu naprawienie tej szkody powinna odpowiadać cenie rzeczy, pomniejszonej o mieszczący się w niej podatek VAT.

W sytuacji, w której podatnik, spełniając warunki do obniżenia kwoty należnego od niego podatku, z przysługującego mu prawa obniżenia podatku nie skorzysta, nie powinno to mieć wpływu na ustalenie należnego mu odszkodowania za szkodę poniesioną przez niego na skutek zniszczenia rzeczy, jeżeli nową taką rzecz nabył lub mógł albo może nabyć za cenę obejmującą podatek VAT. Obowiązkiem poszkodowanego jest bowiem działanie zmierzające do ograniczenia rozmiarów szkody. Brak z jego strony takiego działania nie może zwiększać rozmiaru obowiązku odszkodowawczego osoby odpowiedzialnej do naprawienia szkody.

Wykładnia przepisu art. 361 § 2 k.c. co do sposobu określenia rozmiaru naprawienia szkody w odniesieniu do podatnika podatku od towarów i usług opiera się na niewyrażonej wprost w przepisach, ale stosowanej przy ustalaniu wysokości odszkodowania zasadzie compensatio lucri cum damno, według której wszelkie korzyści, o jakie wzbogacił się poszkodowany w następstwie zdarzenia powodującego szkodę należy zaliczyć na poczet odszkodowania. W odniesieniu do podatnika podatku od towarów i usług chodzi zarówno o te korzyści, które podatnik ten faktycznie uzyskał, realizując prawo do obniżenia podatku naliczonego, jak również te korzyści, które mógłby uzyskać, gdyby z prawa z tego skorzystał.

Nie można przyjąć, zgodnie ze stanowiskiem skarżącego, że niejako automatycznie każdorazowo w odniesieniu do każdego poszkodowanego będącego podatnikiem podatku od towarów i usług, rozmiar odszkodowania należy pomniejszyć o wartość podatku od towarów i usług zawartego w cenie towaru lub usługi, jaką należałoby ponieść na naprawienie doznanej szkody.

Okoliczność, że powodowie w chwili wypadku ubezpieczeniowego byli podatnikami tego podatku nie przesądzała więc automatycznie o tym, że wysokość poniesionej przez nich szkody obejmowała wartość ceny, jaką należałoby ponieść na materiały i usługi w celu odbudowy zniszczonych przez pożar budynków pomniejszonej o wartość zawartego w tej cenie podatku od towarów i usług.

W uzasadnieniu uchwały z dnia 16 października 1998 r., III CZP 42/98, Sąd Najwyższy, odnosząc się bliżej do zaniechania skorzystania przez poszkodowanego będącego podatnikiem podatku od towarów i usług uprawnienia do obniżenia kwoty podatku należnego wyjaśnił, że według art. 354 § 2 k.c. powinnością wierzyciela jest współdziałanie przy wykonywaniu zobowiązania, zgodnie z treścią normy prawnej zawartej w art. 354 § 1 k.c. W stosunkach ubezpieczeniowych ma przy tym zastosowanie przepis szczególny zawarty w art. 826 § 1 k.c., który nakłada na ubezpieczonego obowiązek użycia wszelkich dostępnych środków w celu zmniejszenia szkody w ubezpieczonym mieniu oraz w celu zabezpieczenia bezpośrednio zagrożonego mienia przed szkodą. Przepis ten nie jest więc bezpośrednim źródłem obowiązku ubezpieczonego skorzystania z ustawowej możliwości pomniejszenia należnego podatku, celem bowiem takiego zachowania ubezpieczonego nie będzie zmniejszenie szkody w ubezpieczonym mieniu, która w określonym rozmiarze już powstała, lecz ograniczenie zakresu odszkodowania. Mimo to przyjął, że treść przepisu art. 826 § 1 k.c., w którym ustawodawca egzemplifikuje jedynie typowe sytuacje dla stosunków powstających w sferze stosunków ubezpieczeń majątkowych, skłania do wyrażenia poglądu, że wolą ustawodawcy jest, aby ubezpieczony tak samo zachowywał się w innych, nie przewidzianych wprost sytuacjach.

Artykuł 826 § 1 k.c. jest przykładem potwierdzającym istnienie szerokiego obowiązku współdziałania stron umowy ubezpieczenia majątkowego, któremu to obowiązkowi zadośćuczynienie przez ubezpieczonego stwarza realną szansę ograniczenia zakresu świadczenia odszkodowawczego wobec ubezpieczyciela. Brak ze strony takiego działania nie może przeto zwiększać odszkodowania należnego od ubezpieczyciela zobowiązanego do naprawienia szkody.

Uwzględniając powyższe, mimo że roszczenie powodów w stosunku do pozwanego o zapłatę odszkodowania powstało w chwili doznania przez nich szkody w postaci pożaru budynków i z tej przyczyny zasadniczo okoliczności istniejące w chwili powstania szkody powinny wpływać na zakres rozmiaru szkody i tym samym wysokość odszkodowania, to na zakres tego ostatniego świadczenia, jakie pozwany jako ubezpieczyciel zobowiązany był spełnić na rzecz powodów, mogły wpływać także działania bądź zaniechania powodów jako poszkodowanych, a zarazem wierzycieli z umowy ubezpieczenia już po powstaniu szkody. Dotyczy to w szczególności zaniechania przez powodów skorzystania przez nich z prawa do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego w okresie od powstania szkody do chwili zaprzestania prowadzenia przez nich działalności gospodarczej.

Sąd Apelacyjny dokonał oceny zaniechania przez powodów wykorzystania uprawnienia przewidzianego w art. 86 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług w oderwaniu od jakiegokolwiek wzorca normatywnego i już z tej tylko przyczyny oceny tej nie można uznać za prawidłowej. Poza tym Sąd ten błędnie uznał, że samo wypłacenie powodom przez pozwanego odszkodowania w zaniżonej wysokości usprawiedliwiało zaniechanie skorzystania przez nich z przysługującego im prawa do odliczenia podatku od towarów i usług.

Odbudowa zniszczonych przez pożar budynków jest procesem rozciągniętym w czasie, niewymagającym zazwyczaj dysponowania przez inwestora od samego początku odbudowy pełną kwotą pozwalającą na nabycie niezbędnych do jej przeprowadzenia towarów i usług. Sama więc okoliczność wypłaty przez pozwanego zaniżonego odszkodowania nie powinna być okolicznością przesądzającą o niemożliwości podjęcia przez powodów odbudowy chociażby części spalonych zabudowań. Tym bardziej, jeśli uwzględni się, że powodowie byli przekonani o zasadności ich roszczenia przeciwko ubezpieczycielowi o zapłatę wyższego od wypłaconego im odszkodowania, o zapłatę którego wnieśli pozew. Jednocześnie w sprawie nie dokonano ustaleń świadczących o tym, że przed zaprzestaniem prowadzenia przez powodów działalności gospodarczej mieli oni rzeczywisty zamiar odbudowania spalonych budynków gospodarczych.

Wyrok SN z dnia 19 listopada 2015 r., IV CSK 764/14

Standard: 21942 (pełna treść orzeczenia)