Uchwała z dnia 1998-10-16 sygn. III CZP 42/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 42/98

Uchwała z dnia 16 października 1998 r.

Przewodniczący: sędzia SN Z. Strus.

Sędziowie SN: G. Filcek, Z. Kwaśniewski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej W. Bryndy, w sprawie z powództwa Mariana G. właściciela Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego w J przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeniowemu "C.(...)" SA w K. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 16 października 1998 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki w Kielcach, postanowieniem z dnia 26czerwca 1998r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 k.p.c.:

"Czy osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą w zakresie międzynarodowego transportu drogowego i posiadająca umowę ubezpieczenia własnych środków transportowych w pełnym zakresie, tj. w zakresie odpowiedzialności cywilnej i auto-casco, w razie powstania szkody ma prawo domagać się od ubezpieczyciela odszkodowania obejmującego także podatek od towarów i usług (VAT)?"

Odszkodowanie za szkodę poniesioną przez podatnika podatku VAT, przysługujące mu z tytułu umowy ubezpieczenia auto-casco, nie obejmuje podatku VAT w zakresie, w jakim poszkodowany podatnik mógł obniżyć podatek należny o kwotę podatku VAT naliczonego przy nabyciu towarów i usług w celu naprawienia szkody.

Uzasadnienie:

Sąd Rejonowy w Kielcach wyrokiem z dnia 10 marca 1998 r. sygn. akt (...) oddalił powództwo Mariana G. przeciwko pozwanemu Towarzystwu Ubezpieczeniowemu "C.(...)" SA - Oddział w K. o zapłatę kwoty 511 zł 72 gr, stanowiącej równowartość podatku VAT zapłaconego przez powoda przy naprawieniu szkody objętej odpowiedzialnością pozwanego z tytułu umowy dobrowolnego ubezpieczenia auto-casco. Sąd ten podzielił argumentację strony pozwanej, opartą na treści uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1997 r. III CZP 14/97 (OSNC 1997, z. 8, poz. 103), że odszkodowanie nie obejmuje podatku VAT mieszczącego się w cenie, w zakresie, w jakim poszkodowany może obniżyć należny od niego podatek o kwotę podatku naliczonego przy nabyciu rzeczy. Sąd Wojewódzki dostrzegł podstawy do przyjęcia odmiennego stanowiska od reprezentowanego przez pozwanego oraz przez sąd pierwszej instancji, wskazując na treść przepisu art. 23 pkt 5 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (jedn. tekst: Dz. U. z 1993 r. Nr 90, poz. 416 ze zm.). Ponadto sąd drugiej instancji wskazał na fakt, że w 1997 r. ubezpieczyciel pokrywał szkody z uwzględnieniem podatku VAT.

W tej sytuacji sąd drugiej instancji, działając na podstawie art. 390 § 1 k.p.c., postanowieniem z dnia 26 czerwca 1998 r., przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne o treści sformułowanej w sentencji tego postanowienia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Ponieważ niniejsza sprawa o zapłatę kwoty 511,72 zł jest sprawą o świadczenie, którego wartość jest niższa od 5000 zł, przeto z mocy art. 393 pkt 1 k.p.c. kasacja w niniejszej sprawie nie przysługuje. W obec powyższego Sąd Wojewódzki, zobowiązany do rozpatrzenia złożonej przez powoda apelacji, uprawniony był do przedstawienia Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.

Udzielając odpowiedzi określonej w treści uchwały Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Bezsporne w sprawie jest, że powód, będący przedsiębiorcą, był podatnikiem podatku VAT, że zawarł z pozwanym ubezpieczycielem umowę dobrowolnego ubezpieczenia auto-casco pojazdu służącego do wykonywania działalności gospodarczej, a także że pojazd powoda został uszkodzony, a naprawienie powstałej szkody objęte jest zakresem odpowiedzialności pozwanego ubezpieczyciela.

Powód wykazał ponadto, że za dokonaną w warsztacie naprawę uszkodzonego pojazdu zapłacił cenę części zamiennej oraz cenę usługi obejmującą podatek VAT w wysokości wykazanej w fakturze. Stosownie do art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 26 lutego 1982 r. o cenach (jedn. tekst: Dz. U. z 1988 r. Nr 27, poz. 195 ze zm.) podatek VAT jest elementem cenotwórczym. Nabywca towaru i usługi, opodatkowanych takim podatkiem, obowiązany jest zatem zapłacić zbywcy należność, której elementem jest podatek VAT, z punktu widzenia bowiem nabywcy należność w tej wysokości odzwierciedla cenę towaru i usługi. Miernikiem wysokości szkody polegającej na uszkodzeniu lub zniszczeniu rzeczy jest więc wówczas tak określona cena, zapłacona przez poszkodowanego przy nabywaniu towaru i usługi niezbędnych do naprawienia rzeczy (por. uchwałę SN z dnia 22 kwietnia 1997 r. III CZP 14/97, OSNC 1997, z. 8, poz. 103 oraz wyrok SN z dnia 23 stycznia 1998 r. I CKN 429/97, OSNC 1998, z. 9, poz. 139).

Jednakże w sytuacji, w której nabywca towaru lub usługi jest podatnikiem podatku VAT, to ma on prawo do obniżenia kwoty należnego podatku o kwotę podatku naliczonego przy nabyciu towarów i usług, a to stosownie do zasady wyrażonej w art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50 ze zm.), zwanej dalej "ustawą o VAT". W razie więc skutecznego skorzystania przez podatnika z tego publicznoprawnego uprawnienia, poniesiony przez niego rzeczywisty uszczerbek związany z nabyciem towaru i usługi wyrażać się będzie jedynie wysokością "ceny netto", a więc różnicą między faktycznie zapłaconą przezeń ceną nabycia towaru i usługi z uwzględnieniem naliczonego podatku VAT, a kwotą, o którą obniżył on następnie należny od niego podatek o kwotę podatku VAT , uprzednio naliczonego i zapłaconego przy nabyciu towarów i usług niezbędnych do naprawienia pojazdu.

Przepisy ustawy o VAT określają jednak również przesłanki, których wystąpienie eliminuje możliwość skorzystania przez podatnika z uprawnienia wynikającego z art. 19 art. 1 ustawy o VAT. Tak np. art. 25 ust. 1 pkt 3 tej ustawy wyłącza wspomniane uprawnienie podatnika w sytuacji, w której nabytymi przezeń towarami i usługami rozporządzono w sposób nie pozwalający na zaliczenie poniesionych wydatków do kosztów uzyskania przychodów w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym. Przepis ten, jako zawierający wyjątek od zasady wyrażonej w art. 19 ustawy o VAT, wymaga ścisłej wykładni, co oznacza, że użytego w nim określenia "rozporządzono" nie można rozszerzać na takie działania podatnika podejmowane w stosunku do nabywanych towarów i usług, które nie mieszczą się w pojęciu czynności rozporządzającej, a więc polegającej na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu czy zniesieniu prawa podmiotowego. Zachowanie powoda w niniejszej sprawie nie może więc być kwalifikowane jako rozporządzenie nabytymi towarami i usługami dlatego, że nabycie ich nastąpiło w celu restytucji uszkodzonego mienia wskutek tzw. wypadku ubezpieczeniowego, za skutki którego odpowiedzialność ponosi pozwany ubezpieczyciel.

Wobec przeto braku możliwości zakwalifikowania zachowania powodajako rozporządzenia, to już ta okoliczność wystarcza dla wyłączenia dopuszczalności stosowania art. 25 ust. 1 pkt 3 ustawy o VAT, co oznacza powrót do zasady wynikającej z art. 19 ust. 1 tejże ustawy. Ponadto, przesłanką wyłączającą skorzystanie z uprawnienia wynikającego z ostatnio wymienionego przepisu jest taki sposób rozporządzenia nabytymi przez podatnika towarami i usługami, który nie pozwala na zaliczenie poniesionych na ich nabycie wydatków do kosztów uzyskania przychodów w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym. Odesłanie to, uwzględniając że powódjest osobą fizyczną, oznacza konieczność oceny charakteru poniesionych przezeń wydatków w świetle art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (jedn. tekst: Dz. U. z 1993 r. Nr 90, poz. 416 ze zm.). Ponieważ w myśl art. 23 ust. 1 pkt 5 tej ustawy nie uważa się za koszty uzyskania przychodów strat w środkach trwałych i obrotowych, ale tylko w części pokrytej m.in. otrzymanym odszkodowaniem ubezpieczeniowym, przeto jeśli straty nie zostały w taki sposób pokryte, to poniesione przez podatnika wydatki mogą być zaliczane do kosztów uzyskania przychodów. O konieczności takiej właśnie kwalifikacji wydatków powoda świadczy również treść art. 23 ust. 1 pkt 48 powołanej ustawy z dnia 26 lipca 1991 r.

Skoro bowiem przepis ten pozbawia możliwości uznania za koszty uzyskania przychodów wydatków poniesionych na powypadkową naprawę samochodu nie objętego ubezpieczeniem dobrowolnym, a strony sporu łączyła umowa dobrowolnego ubezpieczenia auto-casco, to poniesionych przez powoda wydatków na powypadkowy remont tak ubezpieczonego pojazdu nie można nie uważać za koszty uzyskania przychodów. Powyższe rozumowanie prowadzi jedynie do wniosku, że w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy nie wystąpiła przesłanka określona w art. 25 ust. 1 pkt 3 ustawy o VAT, w konsekwencji czego powód nie został pozbawiony potencjalnej możliwości skorzystania z uprawnienia wynikającego z art. 19 ust. 1 ustawy o VAT. Pogląd ten nie jest jednak równoznaczny z pozytywnym przesądzeniem, iż w stanie faktycznym sprawy wystąpiły wszystkie materialnoprawne przesłanki uzasadniające możliwość skutecznego skorzystania przez powoda z uprawnienia wynikającego z art. 19 ust. 1 ustawy o VAT. Uprawnienie wynikające z tego przepisu podatnik może skutecznie wykonać jedynie wówczas, gdy w ogóle zobowiązany jest on do zapłaty należnego podatku, którego wysokość określona jest kwotą pozwalającą na jej obniżenie o kwotę podatku VAT naliczonego przy nabyciu towarów i usług.

Innymi słowy, ocena skutków zaniechania przez powoda skorzystania z uprawnienia wynikającego z art. 19 ust. 1 ustawy o VAT musi być bezwzględnie poprzedzona wyjaśnieniem tego, czy zaistniały okoliczności faktyczne odpowiadające materialnoprawnym przesłankom pozwalającym na skuteczne skorzystanie przezeń z dobrodziejstwa tego przepisu. Istnienie bowiem jedynie potencjalnego, ustawowego uprawnienia podatnika, bez wystąpienia wszystkich materialnoprawnych przesłanek pozwalających na skuteczne z niego skorzystanie w okolicznościach konkretnej sprawy, nie może automatycznie wywoływać negatywnych dla powoda konsekwencji w płaszczyźnie oceny jego praw i obowiązków wynikających ze stosunku prawnego ubezpieczenia. Jeżeli natomiast powód zaniechał skorzystania z ustawowego uprawnienia, mimo wystąpienia przesłanek uzasadniających możliwość skutecznego żądania obniżenia kwoty podatku należnego, to wówczas okoliczność ta nie może pozostać bez jakiegokolwiek wpływu na zakres należnego mu od pozwanego odszkodowania.

Zgodnie z art. 354 § 2 k.c. powinnością powoda jako wierzyciela jest współdziałanie z pozwanym przy wykonywaniu przezeń zobowiązania, a sposób tego współdziałania wyznaczył ustawodawca treścią normy prawnej zawartej w art. 354 § 1 k.c. Powód nie może więc pomijać faktu, że także obowiązkiem pozwanego dłużnika jest wykonać zobowiązanie nie tylko zgodnie z jego treścią, ale zarazem w sposób odpowiadający m.in. jego celowi społeczno-gospodarczemu. Celem społeczno-gospodarczym zobowiązania wynikającego z umowy ubezpieczenia majątkowego jest naprawienie szkody będącej następstwem zdarzenia objętego ubezpieczonym ryzykiem, przy czym generalną zasadą wynikającą z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (jedn. tekst: Dz. U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 z późn. zm.) jest, że odszkodowanie z tytułu takiego ubezpieczenia nie może być wyższe od poniesionej szkody, jeżeli umowa nie stanowi inaczej.

Nie może ulegać wątpliwości, że zasada współdziałania wierzyciela z dłużnikiem przy wykonywaniu zobowiązań obowiązuje również w profesjonalnym obrocie z udziałem przedsiębiorców. W tej płaszczyźnie podmiotowej ustawową powinność wierzyciela współdziałania z dłużnikiem przy wykonywaniu zobowiązania wzmacnia wręcz profesjonalny charakter jego działalności, "dobra wiara" i "uczciwość" wymagane od profesjonalisty, a wyrażające się m.in. tym, co określa się mianem lojalności kontraktowej rzetelnego kupca. Innymi słowy, zarówno dłużnik, jak i wierzyciel powinni uwzględniać w swoim postępowaniu uzasadniony interes swojego kontrahenta i nie czynić niczego, co utrudniałoby prawidłowe wykonanie zobowiązania, hamowało je, czy komplikowało. Ponadto sama właściwość świadczenia ubezpieczyciela w postaci zapłaty odszkodowania ubezpieczeniowego, mającego rekompensować ubezpieczonemu poniesioną szkodę, uzasadnia też powinność wierzyciela pozytywnego współdziałania z takim dłużnikiem, które to współdziałanie powinno zmierzać do naprawienia wierzycielowi poniesionej przezeń szkody, przy jednoczesnym obciążeniu z tego tytułu samego dłużnika w niezbędnym jedynie zakresie.

I choć samo normatywne uregulowanie w art. 354 § 2 k.c. powinności współdziałania wierzyciela z dłużnikiem pozbawione jest sankcji na wypadek naruszenia wyrażonej w nim zasady, to zawarte w tym przepisie dyrektywy, w zw. z art. 354 § 1 k.c., nie mogą pozostać bez wpływu na sposób interpretacji i stosowania pozostałych przepisów kodeksu cywilnego, dotyczących prawnej regulacji współdziałania wierzyciela z dłużnikiem. W stosunkach ubezpieczeniowych takim szczególnym przepisem jest art. 826 § 1 k.c., który nakłada wprost na ubezpieczającego obowiązek użycia wszelkich dostępnych środków w celu zmniejszenia szkody w ubezpieczonym mieniu oraz w celu zabezpieczenia bezpośrednio zagrożonego mienia przed szkodą. Przepis ten nie jest więc bezpośrednim źródłem obowiązku ubezpieczonego skorzystania z ustawowej możliwości pomniejszenia należnego podatku, celem bowiem takiego zachowania ubezpieczonego nie będzie zmniejszenie szkody w ubezpieczonym mieniu, która w określonym rozmiarze już powstała, lecz ograniczenie zakresu odszkodowania.

Natomiast treść przepisu art. 826 § 1 k.c., w którym ustawodawca egzemplifikuje jedynie typowe sytuacje dla stosunków powstających w sferze ubezpieczeń majątkowych, skłania do wyrażenia poglądu, że wolą ustawodawcy jest, aby ubezpieczony tak samo zachował się w innych, nie przewidzianych wprost sytuacjach. Artykuł 826 § 1 k.c.jest więc przykładem potwierdzającym istnienie szerokiego obowiązku współdziałania stron umowy ubezpieczenia majątkowego, któremu to obowiązkowi zadośćuczynienie przez ubezpieczonego stwarza realną szansę ograniczenia zakresu świadczenia odszkodowawczego wobec ubezpieczyciela do nie dającego się uniknąć rozmiaru. Brak ze strony ubezpieczającego takiego działania nie może przeto zwiększać odszkodowania należnego od ubezpieczyciela zobowiązanego do naprawienia szkody.

Z powyższych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.

OSNC 1999 r., Nr 4, poz. 69