Pojęcie „papier wartościowy”

Przepisy Kodeksu karnego nie definiują pojęcia papieru wartościowego. Także inne gałęzie polskiego prawa nie określają wprost pojęcia papieru wartościowego, a ustalenie i precyzowanie tego pojęcia – na podstawie treści ustaw regulujących problematykę papierów wartościowych – należy do doktryny i orzecznictwa. Przyjąć zatem należy, że dokument jest papierem wartościowym, jeżeli przepis prawa uznaje go za taki. Nie ma przy tym znaczenia, czy konkretny akt prawny nazywa określone postaci dokumentów papierami wartościowymi (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 września 1998 r., I KZP 3/98, OSNKW 1998, z. 9 – 10, poz. 41 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2000 r., I KZP 41/00, OSNKW 2001, z. 1-2, poz. 6).

W literaturze wymienia się różne rodzaje papierów wartościowych, przy czym w zasadzie kryterium podziału następuje według przedmiotu uprawnień inkorporowanych w papierach (podział ze względu na funkcje prawne), albo regulacji prawnej obrotu (podział ze względu na obrót). We- dług pierwszego kryterium wyróżnia się:

1. papiery, które opiewają na wierzytelności pieniężne (weksle, czeki, obligacje, losy, bony pieniężne, morskie polisy ubezpieczeniowe itp.),

2. papiery zawierające uprawnienia do rozporządzenia towarem, który znajduje się pod pieczą wystawcy (konosamenty, rewersy, warranty itp.),

3. papiery, w których inkorporowane są prawa udziałowe (akcje w spółce akcyjnej, świadectwa udziałowe).

Biorąc pod uwagę kryterium obrotu papierami wartościowymi wyróżnia się:

1. papiery imienne, które legitymują osobę wskazaną imiennie w treści dokumentu i która może przenieść przysługujące jej prawo na inną osobę tylko w drodze przelewu i wydania dokumentu (art. 509 – 516 k.c.),

2. papiery na zlecenie, które legitymują jako uprawnionego osobę imiennie wymienioną lub przez nią oznaczoną, albo dalszych nabywców, zbycie zaś prawa następuje na podstawie indosu i wręczenia papieru (art. 517 § 1 k.c.),

3. papiery na okaziciela, które nie wskazują uprawnionego, jest nim bowiem każda osoba, która dokument taki posiada; przeniesienie prawa na inną osobę następuje przez przeniesienie własności dokumentu, do czego potrzebne jest jego wydanie (K. Kruczalak: Prawo papierów wartościowych, Sopot 1998, s. 17 – 18; tenże: Spółki prawa handlowego i cywilnego, Gdańsk 1996, s. 148 i nast.).

Uchwała SN z dnia 21 marca 2007 r., I KZP 2/07

Standard: 21351 (pełna treść orzeczenia)

Polskie prawo nie formułuje wprawdzie legalnej definicji pojęcia papieru wartościowego, to jednak należy przyjąć, że dokument jest papierem wartościowym, jeżeli przepis prawa uznaje go za taki. Bez znaczenia jest przy tym, czy konkretny akt prawny nazywa określone postaci dokumentów papierami wartościowymi. Rozstrzygające jest bowiem takie uregulowanie statusu dokumentu, które czyni zeń dokument wyrażający określone w jego treści prawo, związane z nim tak ściśle, że posiadanie dokumentu jest niezbędną przesłanką przypisania prawa osobie formalnie z niego uprawnionej i przesłanką dochodzenia przez nią realizacji tego prawa.

Przez papier wartościowy rozumie się powszechnie dokument, który wyraża określone w jego treści prawo, a w szczególności wierzytelność. Prawo to jest immanentnie związane z dokumentem w tym sensie, że posiadanie tego dokumentu staje się niezbędną przesłanką przypisania prawa osobie formalnie uprawnionej z dokumentu, a w konsekwencji i przesłanką dochodzenia przez nią tego prawa. Elementem konstytutywnym papieru wartościowego jest takie złączenie prawa majątkowego z dokumentem, które sprawia, że wartość prawa utożsamiana jest z wartością jego materialnego substratu (art. 921[6] i art. 921[7] kodeksu cywilnego).

Do zakwalifikowania dokumentu jako papieru wartościowego niezbędne jest zatem posiadanie takiej cechy, która powoduje, że realizacja inkorporowanego w nim prawa uzależniona jest od posiadania tego dokumentu. W konsekwencji też spełnienie świadczenia zależy od przedstawienia dokumentu zobowiązanemu. Papiery wartościowe pełnią więc znacznie donioślejszą funkcję w porównaniu z dokumentami, będącymi zwykłymi tylko dowodami na istnienie określonego prawa. Rola takiego dokumentu polega jedynie na ułatwieniu wykazania, że istnieje prawo podmiotowe (Z.Radwański: Prawo zobowiązań, Warszawa 1986, s. 450; J.Mojak: Prawo papierów wartościowych, Lublin 1998, s. 13; J.Olszewski: Papiery wartościowe w świetle nowych ustaw, Warszawa 1998, s. 16-17).

Jedną z cech wyróżniających papiery wartościowe jest m.in. zdolność obiegowa, kredytowa i płatnicza, ta ostatnia polegająca na możliwości zastąpienia pieniądza – w jego funkcji umorzenia zobowiązań – papierem wartościowym (G.Bieniek i inni: komentarz do kodeksu cywilnego, Warszawa 2001, t. II s. 692-693).

Konstytutywne cechy papieru wartościowego powiązać należy z przedmiotem ochrony w art. 310 § 1 kk, którym jest obrót pieniędzmi i papierami wartościowymi. Przedmiotem czynności wykonawczej przestępstwa z art. 310 § 1 kk nie jest dokument nie mogący być przedmiotem obrotu (nie posiadający cech zdatności do obrotu).

Wyrok SN z dnia 1 września 2003 r., V KK 184/03

Standard: 80539 (pełna treść orzeczenia)

W literaturze nie ma jednak zgodności co do konstytutywnych cech pojęcia "papier wartościowy". Podaje się, że papiery wartościowe są szczególnymi dokumentami stwierdzającymi istnienie określonego prawa majątkowego w taki sposób, że posiadanie dokumentu staje się niezbędną przesłanką realizacji prawa.

Papiery wartościowe "ucieleśniają prawa podmiotowe, są więc nosicielami inkorporowanego w nich prawa i wartości, które to prawo reprezentuje" i jako takie ułatwiają i upraszczają obrót wyrażonymi w nich prawami.

W doktrynie wymienia się różne rodzaje papierów wartościowych, przy czym z reguły kryterium podziału jest albo przedmiot uprawnień inkorporowanych w papierach (podział ze względu na funkcje prawne), albo regulacja prawna obrotu (podział ze względu na obrót).

Biorąc pod uwagę to pierwsze kryterium wyróżnia się:

1) papiery, które opiewają na wierzytelności pieniężne (weksle, czeki, obligacje, losy, losy loteryjne, morskie polisy ubezpieczeniowe na zlecenie i na okaziciela, bony pieniężne itp.),

2) papiery zawierające uprawnienia do rozporządzania towarem, który znajduje się pod pieczą wystawcy dokumentu (konosamenty, dowody składowe domów składowych - rewersy, warranty itp.),

3) papiery, w których inkorporowane są prawa udziałowe (akcje w spółce akcyjnej), świadectwa udziałowe.

Przyjmując z kolei kryterium obrotu papierami wartościowymi, można wyróżnić:

1) papiery imienne, które legitymują osobę wskazaną imiennie w treści dokumentu i która może przenieść przysługujące jej prawo na inną osobę tylko w drodze przelewu i wydania dokumentu (art. 509-516 k.c.),

2) papiery na zlecenie, które legitymują jako uprawnionego osobę imiennie wymienioną lub przez nią oznaczoną, albo dalszych nabywców, zbycie zaś prawa następuje na podstawie indosu i wręczenia papieru (art. 517 § 1 k.c.),

3) papiery na okaziciela, które nie wskazują uprawnionego, jest nim bowiem każda osoba, która dokument taki posiada; przeniesienie prawa na inną osobę następuje przez przeniesienie własności dokumentu, do czego potrzebne jest jego wydanie).

W doktrynie podnosi się, iż nie są papierami wartościowymi dowody imienne lub na okaziciela zdeponowania w banku środków pieniężnych, mające postać bonów oszczędnościowych, bonów lokacyjnych, certyfikatów, certyfikatów depozytowych, albowiem są one dowodami zawarcia umowy o wkład oszczędnościowy i w istocie stanowią znaki legitymacyjne.

W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 30 września 1998 r., I KZP 3/98, wyrażono pogląd, że "dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej" może być przedmiotem przestępstwa określonego w art. 310 § 1 k.k., jeżeli jest papierem wartościowym w rozumieniu właściwych przepisów prawa.

W uzasadnieniu wymienionej uchwały Sąd Najwyższy wywiódł, iż w art. 310 § 1 k.k. chodzi o dokumenty spełniające pomocnicze funkcje, jakie realizuje pieniądz w gospodarce rynkowej, a także wskazał na to, że o ile z całą pewnością można stwierdzić, iż każdy dokument określony w art. 310 § 1 k.k. musi być, aby możliwe było stosowanie tego przepisu, papierem wartościowym, o tyle nie każdy papier wartościowy odpowiadać musi treścią wymaganiom dyspozycji tegoż przepisu. Zbiór chronionych tym przepisem papierów wartościowych wyznaczają ostatecznie człony alternatywnej dyspozycji art. 310 § 1 k.k., a żadna ich interpretacja nie może prowadzić do rozszerzenia podstaw odpowiedzialności karnej.

Uchwała SN z dnia 13 grudnia 2000 r., I KZP 41/00

Standard: 19382 (pełna treść orzeczenia)