Zasiłek rodzinny

Zgodnie z orzecznictwem Trybunału, zasiłek rodzinny i dodatki do tego zasiłku są świadczeniami wypłacanymi uprawnionej do tego osobie ze środków publicznych, które służą ochronie dobra dziecka, a nie interesu osoby utrzymującej dziecko (zob. wyrok TK z 18 maja 2005 r., sygn. K 16/04, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 51). Dobro dziecka jest bowiem wartością konstytucyjną (art. 72 Konstytucji).

Celem zasiłku rodzinnego jest wsparcie finansowe rodzin z dziećmi na utrzymaniu, a w szczególności z dziećmi uczącymi się. Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych zasiłek rodzinny ma na celu częściowe pokrycie wydatków na utrzymanie dziecka. Świadczenie to zostało wprowadzone w celu wsparcia finansowego rodzin, których dochody są poniżej poziomu progu wsparcia dochodowego rodzin wyznaczonego na podstawie badań Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych (art. 18 ust. 1 i 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych) i określonego w przepisach prawa; obecnie w rozporządzeniu z 2012 r. Co istotne, zasiłek i poszczególne dodatki przysługujące danej rodzinie służą wsparciu finansowemu całej rodziny, czyli wszystkich dzieci.

Zgodnie z art. 8 ustawy o świadczeniach rodzinnych do zasiłku rodzinnego przysługują dodatki z tytułu: urodzenia dziecka, opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, samotnego wychowywania dziecka, wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej, kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego, rozpoczęcia roku szkolnego i podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania. Dodatki tworzą - wraz z zasiłkiem rodzinnym - kompleks rozwiązań służących wsparciu rodzin, które znalazły się w trudnej sytuacji materialnej. Każdy z dodatków pełni inną funkcję i jest związany z wystąpieniem innej okoliczności powodującej wzrost wydatków na utrzymanie dziecka (np. liczby dzieci, niepełnosprawności dziecka) lub zmniejszenie dochodów (np. samotne wychowywanie dziecka).

Warunkiem przysługiwania danego dodatku jest w pierwszym rzędzie spełnienie wymagań koniecznych dla uzyskania zasiłku rodzinnego. Zgodnie z orzecznictwem sądów administracyjnych, dodatki do zasiłku rodzinnego mogą być przyznane wyłącznie w sytuacji, gdy na dziecko przyznany został zasiłek rodzinny, nie mają one bowiem samodzielnego charakteru (zob. wyrok NSA z 3 czerwca 2008 r., sygn. akt I OSK 1261/07, a także: wyroki NSA z: 18 maja 2010 r., sygn. akt I OSK 183/10 oraz 15 lipca 2010 r., sygn. akt I OSK 473/10; http://orzeczenia.nsa.gov.pl).

Wyrok TK z dnia 20 grudnia 2012 r., K 28/11, OTK-A 2012/11/137, Dz.U.2012/1554

Standard: 2442 (pełna treść orzeczenia)

W odniesieniu do sposobu ukształtowania prawa do zasiłku rodzinnego i związanych z nim dodatków wskazać należy na pewien mankament przyjętych przez ustawodawcę rozwiązań. Zauważmy bowiem, że gdy dochód określonej rodziny nie przekracza przewidzianego w przepisach prawnych progu, takiej rodzinie przysługuje nie tylko zasiłek rodzinny, lecz także – w razie spełnienia pewnych uzupełniających przesłanek, niezwiązanych już jednak z dochodem – liczne dodatki do tego zasiłku. Rodziny, których dochód, choćby nieznacznie, przekracza odpowiedni próg, nie otrzymują natomiast ani zasiłku rodzinnego, ani dodatków do niego (zob. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z 1 grudnia 2009 r., sygn. akt II SA/Łd 875/09, Legalis, oraz wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z 7 czerwca 2010 r., sygn. akt IV SA/Gl 615/09, Legalis). W opinii Trybunału Konstytucyjnego, przedstawiona regulacja budzi istotne zastrzeżenia, jako że nie wydaje się sprawiedliwe, by z jednej strony dopuszczać kumulację wielu świadczeń na rzecz kategorii rodzin z najniższym dochodem na osobę w rodzinie, a z drugiej strony całkowicie pozbawiać tych świadczeń kategorię rodzin z niskim, chociaż relatywnie nieco wyższym dochodem na osobę w rodzinie. Konsekwencją takiego uregulowania może być bowiem sytuacja, gdy kondycja finansowa rodzin spełniających kryterium dochodowe po uzyskaniu wzmożonego wsparcia ze strony państwa jest lepsza niż kondycja finansowa rodzin niespełniających, w mniejszym lub większym stopniu, kryterium dochodowego, które to rodziny nie otrzymują żadnej pomocy. Trybunał Konstytucyjny poddaje zatem ustawodawcy pod rozwagę celowość dokonania stosownych zmian w ustawie, polegających na wprowadzeniu np. dwóch progów dochodu, w wypadku których: (1) przekroczenie pierwszego (niższego) wykluczałoby jedynie możliwość uzyskania zasiłku rodzinnego, a przekroczenie drugiego (wyższego) – również dodatków do tego zasiłku albo (2) przekroczenie pierwszego (niższego) wykluczałoby jedynie możliwość uzyskania dodatków do zasiłku rodzinnego, a przekroczenie drugiego (wyższego) – również samego zasiłku. Za dopuszczalne należałoby również uznać zróżnicowanie maksymalnego poziomu dochodu na osobę w rodzinie jako przesłanki ubiegania się o poszczególne dodatki do zasiłku rodzinnego, jeśli przemawiałyby za tym odpowiednie argumenty merytoryczne. Dodać jednak wypada, że nie jest rolą Trybunału narzucanie ustawodawcy konkretnych rozstrzygnięć, a tym samym przedstawione rozwiązania należy potraktować wyłącznie jako propozycje pewnych modyfikacji w obowiązującym stanie prawnym.

Wyrok TK z dnia 19 kwietnia 2011 r., P 41/09, OTK-A 2011/3/25, Dz.U.2011/89/515

Standard: 2443 (pełna treść orzeczenia)

Prawo do zasiłku rodzinnego w świetle regulacji konstytucyjnej powinno być uzależnione wyłącznie od rzeczywistej sytuacji materialnej rodziny i jej członków (wyrok z 15 października 2001 r., sygn. K. 12/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 213). Kwestionowana regulacja sprawia natomiast, że prawo do zasiłku rodzinnego mogłoby przysługiwać osobom o identycznym poziomie dochodu, gdyby tylko zrezygnowały z działalności opodatkowanej w formie ryczałtu, a ten sam dochód uzyskiwały z innych źródeł. Wychodzić też należy z założenia, że ograniczenie konstytucyjnego prawa nie jest uzasadnione brakiem możliwości weryfikacji rzeczywistego dochodu członków rodziny.

Prawo beneficjenta do zasiłku rodzinnego ma zakotwiczenie konstytucyjne, co oznacza ograniczenie marginesu swobody regulacyjnej ustawodawcy i ma znaczenie dla kryteriów oceny proporcjonalności wprowadzanych przez niego ograniczeń.

Prawo do zasiłku rodzinnego jest publicznoprawnym prawem o konstytucyjnym zakotwiczeniu, którego realizacja jest publicznoprawnym obowiązkiem państwa. Konstrukcyjnie brak tu zatem miejsca na wprowadzenie "zgody" beneficjenta jako okoliczności egzonerującej państwo z wykonania tego obowiązku.

Wyrok TK z dnia 15 listopada 2005 r., P 3/05, OTK-A 2005/10/115, Dz.U.2005/233/1994

Standard: 2444 (pełna treść orzeczenia)