Konsekwencje abuzywności umownego postanowienia

Artykuł 6 ust. 1 drugi człon zdania dyrektywy 93/13 sam w sobie  nie określa kryteriów dotyczących możliwości dalszego obowiązywania umowy bez nieuczciwych warunków, lecz pozostawia państwom członkowskim zdefiniowanie w ich prawie krajowym warunków, w ramach których stwierdza się nieuczciwy charakter postanowienia zawartego w umowie i w ramach których występują konkretne skutki tego stwierdzenia. W każdym razie takie stwierdzenie powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w braku takiego nieuczciwego warunku (zob. podobnie wyrok z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C-154/15, C-307/15 i C-308/15).

W konsekwencji jeżeli sąd krajowy uzna, że zgodnie z odpowiednimi przepisami obowiązującego go prawa utrzymanie w mocy umowy bez zawartych w niej nieuczciwych warunków nie jest możliwe, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 zasadniczo nie stoi na przeszkodzie jej unieważnieniu.

Cel polegający na przywróceniu sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta w braku nieuczciwego warunku powinien być realizowany z poszanowaniem zasady proporcjonalności stanowiącej ogólną zasadę prawa Unii, która wymaga, aby uregulowanie krajowe wprowadzające w życie to prawo nie wykraczało poza to, co jest konieczne do osiągnięcia zamierzonego celu.

Chyba że ustalenie na podstawie przepisów krajowych w oparciu o obiektywne podejście konsekwencji, jakie należy wyciągnąć ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku w odniesieniu do dalszego istnienia umowy, w której jest on zawarty, nie pozostawia sądowi krajowemu żadnego zakresu uznania ani żadnej swobody oceny – sąd ten nie może stwierdzić nieważności tej umowy, jeżeli sytuacja prawna i faktyczna, w jakiej znajdowałby się konsument w braku takiego nieuczciwego warunku, może zostać przywrócona, co pozwoli jednocześnie na dalsze obowiązywanie tej umowy.

Sąd krajowy ma możliwość zastąpienia nieuczciwego warunku przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub przepisem mającym zastosowanie w przypadku zgody stron danej umowy, pod warunkiem że to zastąpienie jest zgodne z celem art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 i pozwala na przywrócenie rzeczywistej równowagi między prawami a obowiązkami stron umowy. Niemniej jednak ta wyjątkowa możliwość jest ograniczona do sytuacji, w których unieważnienie nieuczciwego warunku zobowiązywałoby sąd do stwierdzenia nieważności całej umowy z narażeniem konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje, tak że byłby on w ten sposób spenalizowany [zob. podobnie wyroki: z dnia 21 stycznia 2015 r., Unicaja Banco i Caixabank, C-482/13, C-484/13, C-485/13 i C-487/13).

Przepisy dyrektywy 93/13 stoją na przeszkodzie temu, żeby uznany za nieuczciwy warunek został częściowo utrzymany w mocy poprzez usunięcie elementów przesądzających o jego nieuczciwym charakterze, w przypadku gdyby to usunięcie sprowadzało się do mającej wpływ na istotę tych warunków zmiany ich treści (wyrok z dnia 29 kwietnia 2021 r., Bank BPH, C‑19/20).

Nie jest tak jednak w przypadku, gdy nieuczciwy element warunku stanowi zobowiązanie umowne odrębne od pozostałych postanowień, które mogłoby być przedmiotem zindywidualizowanego badania jego nieuczciwego charakteru (zob. podobnie wyrok z dnia 29 kwietnia 2021 r., Bank BPH, C-19/20), ponieważ postanowienie przewidujące taki obowiązek można uznać za możliwe do oddzielenia od pozostałych postanowień danego warunku.

Dyrektywa 93/13 nie wymaga bowiem, aby sąd krajowy wyłączył z umowy, oprócz warunku uznanego za nieuczciwy, warunki, które nie zostały za takie uznane. W rzeczywistości bowiem celem zamierzonym przez tę dyrektywę jest ochrona konsumenta i przywrócenie równowagi pomiędzy stronami poprzez wyłączenie zastosowania warunków uznanych za nieuczciwe przy jednoczesnym zachowaniu, co do zasady, ważności pozostałych warunków przedmiotowej umowy (wyrok z dnia 29 kwietnia 2021 r., Bank BPH, C-19/20). Wniosek ten odnosi się również do różnych postanowień tego samego warunku, o ile usunięcie nieuczciwego postanowienia umownego nie narusza samej istoty tego warunku.

Wyrok TSUE z dnia 23 listopada 2023 r., C-321/22

Standard: 82311 (pełna treść orzeczenia)

Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że: stoi on na przeszkodzie temu, by w sytuacji gdy sąd krajowy stwierdzi niemożność utrzymania umowy w mocy po usunięciu nieuczciwego warunku, a zainteresowany konsument wyraził wolę utrzymania tej umowy poprzez zmianę tego warunku, sąd ten mógł orzec w przedmiocie środków, jakie należy podjąć w celu przywrócenia rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami stron tej umowy, bez uprzedniego zbadania skutków unieważnienia tej samej umowy w całości, i to nawet wówczas, gdy sąd ten ma możliwość zastąpienia rzeczonego warunku przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub przepisem mającym zastosowanie w przypadku porozumienia tych stron.

Wyrok TSUE z dnia 12 października 2023 r., C-645/22

Standard: 80814 (pełna treść orzeczenia)