Wyrok z dnia 2025-06-19 sygn. C-396/24

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

WYROK TRYBUNAŁU (dziewiąta izba)

z dnia 19 czerwca 2025 r.

Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Artykuł 7 ust. 1 – Umowa kredytu hipotecznego indeksowanego do waluty obcej zawierająca nieuczciwe warunki umowne – Skutki stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku – Nieważność tej umowy – Zwrot przez konsumenta kwoty kredytu otrzymanej na podstawie nieważnej umowy niezależnie od dokonanych spłat – Odstraszający skutek zakazu stosowania nieuczciwych warunków umownych – Uznanie przez konsumenta roszczenia o zwrot – Spoczywający na sądzie krajowym obowiązek nadania wyrokowi zasądzającemu rygoru natychmiastowej wykonalności

W sprawie C-396/24 [Lubreczlik]

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Sąd Okręgowy w Krakowie (Polska) postanowieniem z dnia 22 kwietnia 2024 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 6 czerwca 2024 r., w postępowaniu:

mBank S.A.

przeciwko

BL,

CY,

oraz

PU,

QS

przeciwko

mBank S.A.,

TRYBUNAŁ (dziewiąta izba),

w składzie: N. Jääskinen, prezes izby, A. Arabadjiev i R. Frendo (sprawozdawczyni), sędziowie,

rzecznik generalny: R. Norkus,

sekretarz: A. Calot Escobar,

uwzględniając pisemny etap postępowania,

rozważywszy uwagi, które przedstawili:

–        w imieniu PU i QS – P. Dagiel, radca prawny,

–        w imieniu mBank S.A. – A. Cudna-Wagner, radca prawny, oraz B. Miąskiewicz, adwokat,

–        w imieniu rządu polskiego – B. Majczyna, w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu Komisji Europejskiej – P. Kienapfel oraz M. Owsiany-Hornung, w charakterze pełnomocników,

podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,

wydaje następujący

Wyrok

1        Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29).

2        Wniosek ten został złożony w ramach dwóch sporów między, odpowiednio, mBank S.A. a BL i CY oraz między PU i QS a mBankiem w przedmiocie żądań zwrotu kwot wypłaconych na podstawie umów kredytu, które stały się nieważne ze względu na istnienie nieuczciwych warunków.

 Ramy prawne

 Prawo Unii

3        Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 stanowi:

„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.

4        Zgodnie z art. 7 ust. 1 wskazanej dyrektywy:

„Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami”.

 Prawo polskie

 Kodeks cywilny

5        Artykuł 58 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz. 93) w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym (zwanej dalej „Kodeksem cywilnym”) stanowi, że czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.

6        Zgodnie z art. 385¹ § 1 zdanie pierwsze Kodeksu cywilnego postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.

7        Artykuł 405 owego kodeksu stanowi:

„Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości”.

8        Artykuł 410 tego kodeksu brzmi:

„§ 1.      Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego.

§ 2.      Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia”.

9        Artykuł 498 rzeczonego kodeksu stanowi:

„§ 1. Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.

§ 2. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej”.

10      Artykuł 499 Kodeksu cywilnego stanowi:

„Potrącenia dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe”.

 Kodeks postępowania cywilnego

11      Artykuł 98 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2023 r. poz. 1550) w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu (zwanej dalej „Kodeksem postępowania cywilnego”) stanowi:

„Strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu)”.

12      Zgodnie z art. 102 Kodeksu postępowania cywilnego:

„W wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami”.

13      Artykuł 203¹ tego kodeksu w §§ 2 i 3 stanowi:

„§ 2. Pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna.

§ 3. Zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym. Do pisma tego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, z wyjątkiem przepisów dotyczących opłat”.

14      Artykuł 320 Kodeksu postępowania cywilnego stanowi:

„W szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może w wyroku rozłożyć na raty zasądzone świadczenie, a w sprawach o wydanie nieruchomości lub o opróżnienie pomieszczenia – wyznaczyć odpowiedni termin do spełnienia tego świadczenia”.

15      Artykuł 333 tego kodeksu stanowi w § 1:

„Sąd z urzędu nada wyrokowi przy jego wydaniu rygor natychmiastowej wykonalności, jeżeli:

[…]

2) zasądza roszczenie uznane przez pozwanego;

[…]”.

16      Zgodnie z art. 334 §§ 1 i 2 Kodeksu postępowania cywilnego:

„§ 1.      Sąd może uzależnić natychmiastową wykonalność wyroku od złożenia przez powoda stosownego zabezpieczenia.

§ 2.      Zabezpieczenie może polegać również na wstrzymaniu wydania powodowi rzeczy odebranych pozwanemu lub sum pieniężnych po ich wyegzekwowaniu albo na wstrzymaniu sprzedaży zajętego majątku ruchomego”.

17      Artykuł 335 § 1 tego kodeksu stanowi:

„Natychmiastowa wykonalność nie będzie orzeczona nawet za zabezpieczeniem, jeżeli wskutek wykonania wyroku mogłaby wyniknąć dla pozwanego niepowetowana szkoda. […]”.

 Postępowania główne i pytania prejudycjalne

18      Dwie sprawy w postępowaniach głównych, połączone przez Sąd Okręgowy w Krakowie (Polska), który jest sądem odsyłającym, mają swoje źródło w dwóch umowach kredytu hipotecznego zawartych przez konsumentów, z których pierwsza została zawarta przez BL i CY, a druga – przez PU i QS.

19      Co się tyczy pierwszej sprawy, sąd ten wskazuje, że BRE Bank S.A, którego następcą prawnym jest mBank, zawarł w 2007 r. z BL i CY umowę kredytu hipotecznego indeksowanego kursem franka szwajcarskiego (CHF) na kwotę 493 770,02 PLN (złotych polskich, około 115 500 EUR). BL i CY spłacili łączną kwotę 1 052 843,95 PLN (około 247 054 EUR), dokonując w 2016 r. przedterminowej spłaty kredytu. W listopadzie 2020 r. wytoczyli oni przed tym sądem przeciwko mBankowi powództwo o zapłatę kwoty 571 740,41 PLN (około 133 700 EUR) wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty, powołując się w szczególności na niezgodny z prawem charakter warunków dotyczących świadczeń podstawowych wymienionych w umowie.

20      Wyrokiem z dnia 16 maja 2022 r. sąd odsyłający zasądził od mBanku zapłatę na rzecz BL i CY żądanej kwoty wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie.

21      mBank wniósł następnie do tego sądu powództwo mające na celu jego zdaniem rozstrzygnięcie spornych kwestii podniesionych w ramach zarzutu nieważności umowy, które nie mogły zostać rozstrzygnięte w ramach postępowania wszczętego przez BL i CY. Wystąpił on z żądaniem zasądzenia od BL i CY zapłaty na jego rzecz kwoty 493 770,02 PLN (około 115 500 EUR), powiększonej o ustawowe odsetki za opóźnienie.

22      W drugiej sprawie PU i QS wytoczyli w grudniu 2023 r. przed sądem odsyłającym przeciwko mBankowi powództwo o stwierdzenie nieuczciwego charakteru niektórych warunków umowy kredytu hipotecznego indeksowanego kursem franka szwajcarskiego, a także o stwierdzenie nieważności tej umowy, a w konsekwencji o zwrot kwot spłaconych z tytułu tej umowy, a mianowicie 362 801,12 PLN (około 84 880 EUR) i 65,91 CHF (około 70 EUR), powiększonych o odsetki ustawowe. mBank wniósł o oddalenie powództwa ze względu na to, że umowa jest ważna, oraz wystąpił z powództwem wzajemnym o zasądzenie od powodów w postępowaniu głównym zapłaty na jego rzecz kwoty 360 000,03 PLN (około 84 270 EUR), czyli kwoty udzielonego kredytu, powiększonej o ustawowe odsetki za opóźnienie.

23      PU i QS wnieśli o oddalenie powództwa wzajemnego, podnosząc zarzut oparty na przedstawieniu mBankowi oświadczenia o potrąceniu, który to zarzut został ostatecznie wycofany przez ich pełnomocnika.

24      Sąd odsyłający zastanawia się w pierwszej kolejności nad sposobem, według którego należy dokonać zwrotu spełnionych przez strony świadczeń w przypadku nieważności umowy kredytu z powodu istnienia nieuczciwych warunków.

25      W tym względzie wskazuje on, po pierwsze, że w prawie polskim, w przypadku gdy umowa kredytu zostaje uznana za nieważną, świadczenia dokonane w wykonaniu tej umowy, czy to przez kredytobiorców, czy przez instytucję finansową, stanowią świadczenia nienależne w rozumieniu art. 410 § 2 Kodeksu cywilnego, które podlegają zwrotowi na podstawie art. 410 § 1 w związku z art. 405 Kodeksu cywilnego.

26      Po drugie, z orzecznictwa Sądu Najwyższego (Polska), opartego od 2021 r. na teorii „dwóch kondykcji”, wynika, że zarówno konsumentowi, jak i kredytodawcy przysługuje odrębne i niezależne od siebie prawo do zwrotu świadczeń pieniężnych spełnionych w wykonaniu tej umowy. Każda ze stron może zatem żądać zwrotu zapłaconych kwot w pełnej wysokości bez względu na to czy nadal pozostaje dłużnikiem drugiej strony i bez względu na wysokość własnego zadłużenia.

27      Takie podejście pociągałoby za sobą obowiązek zwrotu przez konsumenta całej kwoty kredytu, niezależnie od kwoty spłat już dokonanych, w tym w przypadku gdy spłacił on całą nominalną kwotę kredytu lub nawet dokonał płatności przekraczających tę kwotę. Wynika z tego, że zastosowanie teorii „dwóch kondykcji” prowadziłoby w praktyce do sytuacji, w jakiej konsument, który zamierza powołać się na ochronę gwarantowaną poprzez dyrektywę 93/13, powinien liczyć się z tym, że przedsiębiorca zażąda od niego zwrotu całości kwot zapłaconych w wykonaniu nieważnej umowy. Ponadto, jeżeli konsument nie spełni dobrowolnie żądania, przedsiębiorca może wytoczyć powództwo przed sądem w celu zmuszenia go do zapłaty tych kwot wraz z odsetkami i zasądzenia od niego kosztów sądowych, które byłyby znaczne i stanowiłyby poważne obciążenie dla przeciętnego konsumenta.

28      Sąd odsyłający dodaje, że kwestia wzajemnego zwrotu świadczeń spełnionych przez strony umowy kredytu uznanej za nieważną mogłaby zostać rozwiązana poprzez złożenie oświadczenia o faktycznym potrąceniu zgodnie z art. 499 Kodeksu cywilnego, co pozwoliłoby na umorzenie wzajemnych wierzytelności do wysokości najniższej wierzytelności i prowadziłoby w stosownym przypadku do wygaśnięcia zobowiązania. Niemniej jednak złożenie takiego oświadczenia lub podniesienie zarzutu potrącenia w toku postępowania sądowego jest uzależnione od złożonych przesłanek proceduralnych, które zdaniem tego sądu mogą stawiać konsumenta w niekorzystnej sytuacji.

29      Jeżeli konsumentowi nie uda się doprowadzić do potrącenia w ramach odpowiedzi na pozew, możliwość uzyskania zwrotu kwot zapłaconych bankowi może w praktyce przekładać się na zwielokrotnienie postępowań, a zatem na dodatkowe koszty dla tego konsumenta.

30      W tym kontekście sąd odsyłający uważa, że orzecznictwo krajowe oparte na teorii „dwóch kondykcji” jest sprzeczne z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w zakresie, w jakim przepis ten stoi na przeszkodzie temu, by konsument był zobowiązany do dokonania zwrotu bez uwzględnienia, w celu określenia zakresu ciążącego na nim obowiązku zwrotu, spłat dokonanych przez niego w wykonaniu umowy uznanej za nieważną, a w szczególności faktu, że mógł zwrócić kwotę kredytu. Zdaniem tego sądu sytuacja ta stawia konsumenta w niekorzystnej sytuacji, tym bardziej że nieważność umowy kredytu może skutkować postawieniem pozostałej do spłaty kwoty kredytu w stan natychmiastowej wymagalności w proporcjach mogących przekraczać możliwości finansowe konsumenta. W takich okolicznościach przedsiębiorca nie byłby zniechęcany do wprowadzania nieuczciwych warunków w swoich umowach.

31      W drugiej kolejności sąd odsyłający zauważa, że art. 333 § 1 pkt 2 Kodeksu postępowania cywilnego nakłada na sądy obowiązek nadania swoim wyrokom rygoru natychmiastowej wykonalności, w przypadku gdy zasądzają one roszczenie, które pozwany uznał.

32      Tymczasem zdaniem tego sądu, ponieważ roszczenie przedsiębiorcy w przypadku nieważności umowy z reguły jest zasadne, a konsument jest tego w pełni świadomy, ten ostatni ma tendencję do jego uznania ze względu na korzyści proceduralne, jakie z tego czerpie, a mianowicie fakt, że sprawa może być traktowana jako „szczególnie uzasadniony wypadek” w rozumieniu art. 102 Kodeksu postępowania cywilnego, co pozwala sądowi na zasądzenie od konsumenta jedynie części kosztów poniesionych przez przedsiębiorcę, który wygrał sprawę, a nawet na nieobciążenie go w ogóle kosztami z tego tytułu. Jednakże owo uznanie prowadziłoby do powstania po stronie konsumenta obowiązku zwrotu całej kwoty otrzymanego kredytu oraz do możliwości wyegzekwowania przez kredytodawcę natychmiastowego wykonania orzeczenia nakazującego ten zwrot. Niekoniecznie można zapobiec takiej sytuacji poprzez zastosowanie różnych przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących możliwości zarządzenia rozłożenia na raty spłaty lub uzależnienia natychmiastowej wykonalności wyroku od ustanowienia zabezpieczenia, ponieważ możliwości te są pozostawione uznaniu sądu.

33      Sąd odsyłający wskazuje, że sytuacja ta penalizuje konsumenta, który jest narażony na bardzo wysokie ryzyko finansowe, w tym ryzyko utraty kontroli nad swoim majątkiem zajętym w ramach postępowania egzekucyjnego, nawet jeśli spłacił już kredyt w całości albo w znacznej części. W konsekwencji konsument mógłby zostać zniechęcony do powoływania się na nieuczciwy charakter warunków umownych i do powoływania się na prawa przewidziane w dyrektywie 93/13.

34      W tych okolicznościach Sąd Okręgowy w Krakowie postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy art. 7 ust. 1 dyrektywy [93/13] sprzeciwia się orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym w razie stwierdzenia nieuczciwego warunku w umowie; w szczególności w umowie kredytu zawartej z konsumentem i będącego tego skutkiem unieważnienia umowy; w szczególności unieważnienia umowy kredytu, konsument jest obowiązany do zwrotu na rzecz przedsiębiorcy całej nominalnej kwoty kredytu otrzymanej od przedsiębiorcy w wykonaniu nieważnej umowy bez względu na wysokość spłat dokonanych przez konsumenta w wykonaniu tej umowy i bez względu na rzeczywistą wysokość kwoty pozostałej do spłaty, zaś przedsiębiorca jest uprawniony do żądania od konsumenta zwrotu całej nominalnej kwoty kredytu wypłaconej na rzecz konsumenta w wykonaniu nieważnej umowy bez względu na wysokość spłat dokonanych przez konsumenta w wykonaniu tej umowy i bez względu na rzeczywistą wysokość kwoty pozostałej do spłaty?

2)      Czy art. 7 ust. 1 dyrektywy [93/13] sprzeciwia się orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym sąd krajowy przy rozpoznawaniu sprawy o zwrot świadczeń spełnionych przez przedsiębiorcę na rzecz konsumenta w wykonaniu nieważnej umowy kredytu jest obowiązany zasądzić na rzecz przedsiębiorcy całość kwoty wypłaconej przez niego na rzecz konsumenta w wykonaniu nieważnej umowy kredytu bez względu na to, czy konsument nadal pozostaje dłużnikiem przedsiębiorcy i bez względu na wysokość świadczeń spełnionych przez konsumenta na rzecz przedsiębiorcy w wykonaniu nieważnej umowy kredytu?

3)      Czy art. 7 ust. 1 dyrektywy [93/13] sprzeciwia się takiej regulacji prawa krajowego, zgodnie z którą sąd krajowy w razie uznania powództwa przez konsumenta w sprawie wytoczonej przez przedsiębiorcę jest zobowiązany z urzędu nadać wyrokowi zasądzającemu roszczenie rygor natychmiastowej wykonalności?”.

 W przedmiocie pytań prejudycjalnych

 W przedmiocie pytań pierwszego i drugiego

35      Poprzez pytania pierwsze i drugie, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym w przypadku stwierdzenia nieważności umowy kredytu, ponieważ zawiera ona warunek uznany za nieuczciwy, przedsiębiorca ma prawo żądać od konsumenta zwrotu całej nominalnej kwoty udzielonego kredytu, niezależnie od kwoty spłat dokonanych przez konsumenta w wykonaniu tej umowy i niezależnie od pozostałej do spłaty kwoty.

36      Na wstępie należy przypomnieć, że w myśl art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta.

37      O ile zaś dyrektywa 93/13 ma na celu zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumenta, o tyle nie zaleca ona jednolitych rozwiązań w odniesieniu do konsekwencji, jakie należy wyciągnąć ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego [zob. podobnie wyrok z dnia 16 marca 2023 r., M.B. i in. (Skutki unieważnienia umowy), C‑6/22, EU:C:2023:216, pkt 58 i przytoczone tam orzecznictwo].

38      Niemniej jednak konsekwencje, jakie należy wyciągnąć ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, powinny umożliwić osiągnięcie dwóch celów. Po pierwsze, sąd powinien czuwać nad tym, aby możliwe było przywrócenie równości stron umowy, której istnienie zostało zagrożone w wyniku stosowania nieuczciwego warunku wobec konsumenta. Po drugie, należy upewnić się, że przedsiębiorca zostanie zniechęcony do wprowadzania takich warunków w umowach oferowanych konsumentom (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 38).

39      W sytuacji gdy umowa ta nie może dalej obowiązywać po usunięciu z niej danych nieuczciwych warunków, gdy unieważnienie rzeczonej umowy powodowałoby szczególnie szkodliwe konsekwencje dla konsumenta i gdy nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, sąd krajowy powinien podjąć, z pełnym uwzględnieniem prawa krajowego, wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie owej umowy (wyrok z dnia 25 listopada 2020 r., Banca B., C‑269/19, EU:C:2020:954, pkt 45).

40      W niniejszej sprawie sądowe stwierdzenie nieważności umowy kredytu ze względu na zawarty w niej nieuczciwy warunek skutkuje w prawie polskim tym, że płatności dokonane w wykonaniu tej umowy, czy to przez kredytobiorców, czy przez instytucję finansową, stanowią świadczenia nienależne w rozumieniu § 410 § 2 Kodeksu cywilnego, które podlegają zwrotowi na podstawie art. 410 § 1 w związku z art. 405 Kodeksu cywilnego.

41      Zdaniem sądu odsyłającego z orzecznictwa Sądu Najwyższego, o którym mowa w pkt 26 i 27 niniejszego wyroku i które opiera się na teorii „dwóch kondykcji”, wynika w istocie, że każda ze stron takiej umowy, która w wyniku tego stwierdzenia nieważności jednocześnie bezpodstawnie wzbogaciła się i zubożyła, może żądać pełnego zwrotu kwot wypłaconych w wykonaniu umowy uznanej za nieważną, niezależnie od kwoty dokonanych spłat i kwoty pozostałej do spłaty z tytułu kredytu. Tymczasem zdaniem rządu polskiego orzecznictwo to zastąpiło inne orzecznictwo stosowane przez większość polskich sądów, które po dokonaniu wzajemnych rozliczeń stron unieważnionej umowy kredytu pozwalały na zatrzymanie jednej wierzytelności na rzecz strony, która dokonała największej spłaty w wykonaniu tej umowy.

42      W tym względzie należy przypomnieć, że sądy krajowe powinny uczynić wszystko, co leży w zakresie ich kompetencji, uwzględniając wszystkie przepisy prawa krajowego i stosując uznane w porządku krajowym metody wykładni, by zapewnić pełną skuteczność dyrektywy 93/13 i dokonać rozstrzygnięcia zgodnego z realizowanymi przez nią celami [zob. podobnie wyrok z dnia 15 czerwca 2023 r., Getin Noble Bank (Zawieszenie wykonania umowy kredytu), C‑287/22, EU:C:2023:491, pkt 56 i przytoczone tam orzecznictwo].

43      Wymóg dokonywania takiej wykładni zgodnej obejmuje w szczególności obowiązek zmiany, w stosownych przypadkach, przez sądy krajowe utrwalonego orzecznictwa, jeżeli opiera się ono na wykładni prawa krajowego, której nie da się pogodzić z celami dyrektywy. Sąd krajowy nie może zatem ważnie stwierdzić, iż nie można dokonać wykładni przepisu prawa krajowego zgodnie z prawem Unii jedynie ze względu na to, że do tej pory niezmiennie interpretowano ten przepis w sposób niezgodny z prawem Unii [wyrok z dnia 15 czerwca 2023 r., Getin Noble Bank (Zawieszenie wykonania umowy kredytu), C‑287/22, EU:C:2023:491, pkt 57 i przytoczone tam orzecznictwo].

44      W świetle powyższych rozważań na pytania pierwsze i drugie trzeba odpowiedzieć, iż art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym w przypadku gdy warunek umowy kredytu uznany za nieuczciwy prowadzi do nieważności tej umowy, przedsiębiorca ma prawo żądać od konsumenta zwrotu całej nominalnej kwoty udzielonego kredytu, niezależnie od kwoty spłat dokonanych przez konsumenta w wykonaniu tej umowy i niezależnie od pozostałej do spłaty kwoty.

 W przedmiocie pytania trzeciego

45      Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniom krajowym, na mocy których w przypadku uznania przez konsumenta roszczenia przedsiębiorcy o zwrot kwot wypłaconych w wykonaniu umowy kredytu uznanej za nieważną ze względu na zawarty w niej nieuczciwy warunek sąd rozpoznający sprawę jest zobowiązany z urzędu nadać wyrokowi uwzględniającemu to roszczenie rygor natychmiastowej wykonalności.

 W przedmiocie dopuszczalności

46      W swoich uwagach na piśmie mBank i rząd polski wyrażają wątpliwości co do dopuszczalności pytania trzeciego ze względu na to, że wobec braku jakiegokolwiek oświadczenia o uznaniu przez kredytobiorców w obu sprawach w postępowaniach głównych ma ono charakter hipotetyczny.

47      W tym względzie należy przypomnieć, że wyłącznie do sądu krajowego, przed którym zawisł spór i na którym spoczywa odpowiedzialność za mające zapaść rozstrzygnięcie, należy ustalenie, czy, przy uwzględnieniu specyfiki danej sprawy, w celu wydania rozstrzygnięcia zachodzi potrzeba uzyskania orzeczenia w trybie prejudycjalnym, jak i ocena zasadności zadawanych Trybunałowi pytań, które korzystają w tym względzie z domniemania posiadania znaczenia dla sprawy. Wobec tego w sytuacji gdy zadane pytanie dotyczy wykładni lub ważności przepisu prawa Unii, Trybunał jest co do zasady zobowiązany orzec, chyba że oczywiste jest, iż wykładnia, o którą się zwrócono, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, gdy problem jest natury hipotetycznej bądź gdy Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego, które są niezbędne do udzielenia przydatnej odpowiedzi na dane pytanie (wyrok z dnia 21 grudnia 2021 r., Trapeza Peiraios, C‑243/20, EU:C:2021:1045, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo).

48      W niniejszej sprawie z postanowienia odsyłającego wynika, po pierwsze, że pozwany może uznać żądanie strony przeciwnej na każdym etapie postępowania. Po drugie, konsument mógłby skłaniać się ku uznaniu roszczenia przedsiębiorcy o zwrot środków wypłaconych w wykonaniu umowy kredytu, która stała się nieważna ze względu na istnienie nieuczciwego warunku, ponieważ konsekwencją tego uznania jest zmniejszenie kwoty kosztów postępowania, jakie powinien ponieść pozwany.

49      W tych okolicznościach nie można uznać, że wykładnia dyrektywy 93/13, o której dokonanie się wnosi, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu w postępowaniu głównym lub też że problem ma hipotetyczny charakter.

50      W związku z tym należy stwierdzić, że pytanie trzecie jest dopuszczalne.

 Co do istoty

51      Sąd odsyłający zauważa, po pierwsze, że uznanie przez konsumenta roszczenia przedsiębiorcy o zwrot kwot zapłaconych w wykonaniu umowy kredytu uznanej za nieważną na podstawie zawartego w niej nieuczciwego warunku pozwala na traktowanie danej sprawy jako „szczególnie uzasadnionego wypadku” w rozumieniu art. 102 Kodeksu postępowania cywilnego, w związku z czym konsument może zostać obciążony jedynie częścią kosztów poniesionych przez przedsiębiorcę, a nawet może zostać nieobciążony z tego tytułu. Po drugie, w przypadku uznania roszczenia sąd krajowy jest zobowiązany do nadania orzeczeniu rygoru natychmiastowej wykonalności, co wyklucza zastosowanie art. 320 Kodeksu postępowania cywilnego, na podstawie którego sąd może w szczególnie uzasadnionych wypadkach zarządzić rozłożenie na raty kwoty zasądzonej od konsumenta. Zdaniem tego sądu taka sytuacja naraża konsumenta na bardzo wysokie ryzyko finansowe i w konsekwencji może zniechęcić go do powoływania się na nieuczciwy charakter warunków umownych.

52      mBank i rząd polski zauważają, że sąd krajowy może nie nadać wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności, jeżeli konsument uzna wytoczone przez przedsiębiorcę powództwo o zwrot, domagając się jednocześnie rozłożenia na raty spłaty kwot należnych na podstawie art. 320 Kodeksu postępowania cywilnego, o ile wykonanie wyroku może spowodować dla zobowiązanego niepowetowaną szkodę zgodnie z art. 335 Kodeksu postępowania cywilnego.

53      W tym względzie wystarczy przypomnieć, że w ramach systemu współpracy sądowej ustanowionego w art. 267 TFUE do Trybunału nie należy weryfikowanie ani kwestionowanie prawidłowości wykładni prawa krajowego dokonanej przez sąd krajowy, ponieważ wykładnia ta należy do wyłącznej kompetencji tego sądu. Trybunał, do którego sąd krajowy zwrócił się z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, powinien zatem trzymać się wykładni prawa krajowego, która została mu przedstawiona przez wspomniany sąd (zob. podobnie wyrok z dnia 21 grudnia 2021 r., Trapeza Peiraios, C‑243/20, EU:C:2021:1045, pkt 53 i przytoczone tam orzecznictwo).

54      Należy przypomnieć, że jeśli sąd krajowy uzna, iż rozpatrywana umowa kredytu nie może, zgodnie z prawem umów, nadal być prawnie wiążąca po usunięciu danych nieuczciwych warunków, a przy tym nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym ani przepis znajdujący zastosowanie w wypadku osiągnięcia przez strony umowy porozumienia umożliwiającego zastąpienie tych warunków, należy uznać, że wysoki poziom ochrony konsumentów, jaki powinien zostać zapewniony zgodnie z dyrektywą 93/13, wymaga, aby dla przywrócenia rzeczywistej równowagi między wzajemnymi prawami i obowiązkami stron umowy sąd krajowy podjął, z pełnym uwzględnieniem prawa krajowego, wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie danej umowy kredytowej, w szczególności ze względu na natychmiastową wymagalność wierzytelności przysługującej przedsiębiorcy wobec konsumenta [wyrok z dnia 16 marca 2023 r., M.B. i in. (Skutki unieważnienia umowy), C‑6/22, EU:C:2023:216, pkt 60 i przytoczone tam orzecznictwo].

55      W niniejszej sprawie wydaje się, że spoczywający na sądzie krajowym obowiązek nadania rygoru natychmiastowej wykonalności wyrokowi uwzględniającemu roszczenie przedsiębiorcy o zwrot kwot zapłaconych w wykonaniu nieważnej umowy kredytu może zniechęcić konsumenta do uznania tego roszczenia. Taka sytuacja naraża bowiem konsumenta na rzeczywiste ryzyko finansowe w zakresie, w jakim rezygnacja z uznania roszczenia pozbawia go, zgodnie z informacjami przekazanymi przez sąd odsyłający, możliwości zasądzenia od niego jedynie części kosztów poniesionych przez przedsiębiorcę, a nawet nieobciążenia go w ogóle kosztami z tego tytułu, podczas gdy sformułowanie takiego uznania zmusza go, wskutek zastosowania art. 333 § 1 pkt 2 Kodeksu postępowania cywilnego, dotyczącego natychmiastowej wykonalności wyroku zasądzającego, do natychmiastowego zwrotu środków, które zostały mu wypłacone przez tego przedsiębiorcę.

56      W tym kontekście sąd rozpoznający sprawę jest zobowiązany, w miarę możliwości, do stosowania prawa krajowego w taki sposób, aby konsekwencje, które zgodnie z tym prawem wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego, nie zagrażały celowi dyrektywy 93/13 polegającemu na zapewnieniu wysokiego poziomu ochrony konsumenta zgodnie z orzecznictwem przytoczonym w pkt 54 niniejszego wyroku.

57      W konsekwencji do sądu odsyłającego będzie należało wskazanie przepisów prawa krajowego, takich jak te dotyczące możliwego uwzględnienia niepowetowanej szkody dla konsumenta mogącej wynikać z natychmiastowej wykonalności wyroku zasądzającego i możliwego rozłożenia na raty spłaty należnych kwot, w celu upewnienia się, że ciążący na nim obowiązek nadania temu wyrokowi takiego rygoru natychmiastowej wykonalności w przypadku uznania przez konsumenta skierowanego przez przedsiębiorcę roszczenia restytucyjnego nie narusza realizowanego przez dyrektywę 93/13 celu polegającego na zapewnieniu wysokiego poziomu ochrony konsumenta.

58      W tych okolicznościach na pytanie trzecie trzeba udzielić odpowiedzi, że art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż stoi on na przeszkodzie uregulowaniom krajowym, na mocy których w przypadku uznania przez konsumenta podniesionego przez przedsiębiorcę roszczenia o zwrot kwot wypłaconych w wykonaniu umowy kredytu uznanej za nieważną ze względu na zawarty w niej nieuczciwy warunek sąd rozpoznający sprawę jest zobowiązany z urzędu nadać wyrokowi uwzględniającemu to roszczenie rygor natychmiastowej wykonalności, o ile prawo krajowe nie pozwala temu sądowi na podjęcie wszelkich niezbędnych środków mających na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć wobec niego nadanie temu wyrokowi takiego rygoru.

 W przedmiocie kosztów

59      Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (dziewiąta izba) orzeka, co następuje:

1)      Artykuł 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich

należy interpretować w ten sposób, że:

stoi on na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, zgodnie z którym w przypadku gdy warunek umowy kredytu uznany za nieuczciwy prowadzi do nieważności tej umowy, przedsiębiorca ma prawo żądać od konsumenta zwrotu całej nominalnej kwoty udzielonego kredytu, niezależnie od kwoty spłat dokonanych przez konsumenta w wykonaniu tej umowy i niezależnie od pozostałej do spłaty kwoty.

2)      Artykuł 7 ust. 1 dyrektywy 93/13

należy interpretować w ten sposób, że:

stoi on na przeszkodzie uregulowaniom krajowym, na mocy których w przypadku uznania przez konsumenta podniesionego przez przedsiębiorcę roszczenia o zwrot kwot wypłaconych w wykonaniu umowy kredytu uznanej za nieważną ze względu na zawarty w niej nieuczciwy warunek sąd rozpoznający sprawę jest zobowiązany z urzędu nadać wyrokowi uwzględniającemu to roszczenie rygor natychmiastowej wykonalności, o ile prawo krajowe nie pozwala temu sądowi na podjęcie wszelkich niezbędnych środków mających na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć wobec niego nadanie temu wyrokowi takiego rygoru.

KOMENTARZ DO ORZECZENIA TSUE Z DNIA 19 CZERWCA 2025 R., C-396/24

opracowano przy wykorzystaniu narzędzia AI ChatGPT (OpenAI)

1. Znaczenie orzeczenia – nowe akcenty i redefinicja skutków nieważności umowy

Wyrok TSUE w sprawie C-396/24 stanowi kluczowy etap w doprecyzowywaniu standardów ochrony konsumenta wynikających z dyrektywy 93/13, a jego znaczenie ogniskuje się wokół dwóch podstawowych kwestii:

(1) Zakres obowiązku zwrotu przez konsumenta świadczeń w przypadku nieważności umowy zawierającej klauzule abuzywne:

Trybunał jednoznacznie stwierdził, że art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 stoi na przeszkodzie wykładni krajowej, która dopuszcza żądanie przez bank zwrotu całej nominalnej kwoty udzielonego kredytu bez uwzględnienia już dokonanych przez konsumenta spłat. Tym samym zakwestionowana została praktyka rozliczania skutków nieważności wyłącznie w oparciu o sztywno pojmowaną teorię dwóch kondykcji, bez uwzględnienia realnego salda świadczeń stron.

(2) Obowiązek nadania rygoru natychmiastowej wykonalności wyrokowi uwzględniającemu roszczenie banku w razie uznania przez konsumenta roszczenia:

TSUE uznał, że taki automatyzm – jeżeli nie towarzyszy mu możliwość ochrony konsumenta przed skutkami egzekucji (np. przez możliwość rozłożenia świadczenia na raty lub wstrzymania wykonalności) – zagraża realizacji celu dyrektywy, jakim jest zapewnienie realnej i skutecznej ochrony konsumenta przed nieuczciwymi warunkami umownymi.

Wyrok ten nie odrzuca sensu teorii dwóch kondykcji jako takiej, lecz ogranicza jej użycie tam, gdzie prowadzi do iluzorycznej symetrii, która w praktyce destabilizuje sytuację prawną konsumenta, uniemożliwiając skuteczne dochodzenie roszczeń i odstraszając od kwestionowania abuzywnych umów.

TSUE nie podważa teorii dwóch kondykcji jako struktury zobowiązania – podważa użycie tej teorii w sposób oderwany od jej funkcji i celów ochronnych prawa unijnego.

Nadmierne poleganie na teorii dwóch kondykcji i odrzucanie rozliczenia przez potrącenie prowadziło do:

• powstawania sztucznego dualizmu postępowań (osobne procesy o roszczenia banku i konsumenta),

• nadużywania prawa procesowego (wykorzystywania formalizmu do przedłużania spraw),

• dyskryminującego obciążenia konsumenta (koszty, ryzyko egzekucji, obowiązek zwrotu "całości kapitału").

TSUE zatem nie tylko interpretuje prawo – napomina: „rozliczenie abuzywnej umowy powinno się dokonywać w jednym postępowaniu, z pełnym wykorzystaniem instytucji prawa krajowego (np. potrącenia), przy poszanowaniu zasady efektywności”.

2. Powiązania systemowe – horyzontalne i wertykalne

Poziome powiązania z innymi orzeczeniami i przepisami:

• Dyrektywa 93/13 – art. 6 i 7: kluczowe źródło wykładni dla Trybunału, potwierdzające, że eliminacja klauzuli abuzywnej powinna prowadzić do przywrócenia równowagi kontraktowej i odstraszania przedsiębiorców od jej stosowania.

• Art. 405–410 k.c. (nienależne świadczenie), art. 498–499 k.c. (potrącenie), art. 333 § 1 pkt 2 k.p.c. – regulacje, których literalna wykładnia została zakwestionowana w kontekście ich zastosowania w sprawach frankowych.

• Uchwała SN z 7 maja 2021 r., III CZP 6/21 – przyjęcie zasady dwóch kondykcji jako podstawy rozliczeń w przypadku nieważnych umów kredytowych.

3. Znaczenie orzeczenia dla praktyki orzeczniczej i legislacyjnej

Orzeczenie C-396/24:

• Potwierdza obowiązek dokonywania rozliczenia ex aequo et bono, z uwzględnieniem rzeczywistych kwot uiszczonych przez konsumenta,

• Podważa mechaniczne stosowanie rygoru natychmiastowej wykonalności bez uprzedniej ochrony konsumenta,

• Zobowiązuje sądy krajowe do reinterpretacji i modyfikacji dotychczasowego orzecznictwa (zwłaszcza SN), jeśli narusza cele dyrektywy 93/13.

Na poziomie legislacyjnym wyrok ten może stanowić impuls do:

• doprecyzowania zasad rozliczeń w przypadku nieważności umowy z powodu abuzywności,

• ograniczenia automatyzmu w nadawaniu rygoru natychmiastowej wykonalności,

• szerszego dopuszczenia potrącenia jako instrumentu rzeczywistej restytucji.

5. Podsumowanie

Wyrok C-396/24 wpisuje się w rozwijającą się linię orzeczniczą TSUE, która coraz ostrzej piętnuje strukturalne i praktyczne bariery w dochodzeniu praw przez konsumentów. Tym razem przedmiotem krytyki nie są konkretne klauzule, ale systemowe skutki ich stwierdzenia – czyli sposób i warunki rozliczenia nieważnej umowy.

Trybunał odrzuca formalizm i proceduralne pułapki. Wzywa do interpretacji prawa krajowego w duchu ochrony słabszej strony – nie poprzez deklaracje, ale poprzez praktyczne, skuteczne narzędzia umożliwiające rzeczywiste i kompletne rozliczenie się stron. W tym sensie jest to wyrok, nie tyle przełowmowy, ile wymagający korekt w sposobie myślenia w orzeczniczej praktyce.