Uchwała z dnia 2000-01-10 sygn. III CZP 30/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 30/99

Uchwała z dnia 10 stycznia 2000 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Lech Walentynowicz (sprawozdawca)

Sędziowie SN: Gerard Bieniek, Zdzisław Świeboda

Sąd Najwyższy, przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, w sprawie z urzędu z udziałem Alicji P. i Elżbiety F. o zwolnienie opiekuna z opieki, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 10 stycznia 2000 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Radomiu postanowieniem z dnia 5 października 1999 r., do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 k.p.c.:

"Jaki środek odwoławczy - apelacja, czy zażalenie - przysługuje od postanowienia (także negatywnego) o ustanowieniu (zmianie) opiekuna?"

podjął następującą uchwałę:

Na postanowienie sądu opiekuńczego w przedmiocie zwolnienia opiekuna osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej z opieki (art. 169 § 2 k.r.o. w związku z art. 175 k.r.o.) przysługuje apelacja.

Uzasadnienie

Dla całkowicie ubezwłasnowolnionego Roberta F., urodzonego dnia 15 lipca 1958 r., została ustanowiona opieka. Na mocy postanowienia Sądu Rejonowego w Radomiu z dnia 29 czerwca 1998 r. funkcję opiekuna sprawuje siostra podopiecznego Alicja P. W dniu 29 grudnia 1998 r. Elżbieta F. - bratowa podopiecznego - wniosła o zmianę opiekuna, zgłaszając siebie jako kandydata na nowego opiekuna.

Postanowieniem z dnia 13 lipca 1998 r. Sąd Rejonowy wniosek ten oddalił.

Przy rozpoznawaniu apelacji Elżbiety F. od tego postanowienia, Sąd Okręgowy w Radomiu powziął poważne wątpliwości co do charakteru środka odwoławczego, przysługującego od postanowienia sądu rejonowego o ustanowieniu oraz o zmianie opiekuna (art. 390 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Nie mając wątpliwości co do dopuszczalności zaskarżenia takiego postanowienia, Sąd przedstawił argumenty przemawiające za dopuszczalnością apelacji, jak i zażalenia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przedstawiane w trybie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnienie prawne musi mieć bezpośredni związek z rozpoznawaną sprawą. Postępowanie opiekuńcze w tej sprawie zostało zainicjowane przez osobę zainteresowaną zmianą opiekuna, którą sądy potraktowały jako wnioskodawczynię. Nastąpiło to po objęciu opieki przez opiekuna, w czasie trwającej opieki, zatem podstawą prawną zwolnienia opiekuna z opieki mógł być art. 169 § 2 k.r.o. (w związku z art. 175 k.r.o.), ponieważ zwolnienie opiekuna w trybie art. 169 § 1 k.r.o. następuje tylko na jego wniosek. Będąc osobą trzecią, Elżbieta F. mogła jedynie zasygnalizować sądowi opiekuńczemu potrzebę wszczęcia z urzędu postępowania o zwolnienie Alicji P. z opieki (art. 572 § 1 k.p.c. w związku z art. 570 k.p.c. i art. 169 § 2 k.r.o.). Rozpoznawana sprawa jest zatem sprawą wszczętą z urzędu o zwolnienie opiekuna osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej z opieki (art. 169 § 2 k.r.o. w związku z art. 175 k.r.o.).

Przesłanki materialnoprawne wykluczają rozpoznawanie w postępowaniu opiekuńczym sprawy o "zmianę opiekuna". W praktyce sądowej dochodzi z przyczyn pragmatycznych do jednoczesnego rozpoznania sprawy o zwolnienie opiekuna z opieki oraz sprawy o ustanowienie nowego opiekuna, ale są to odrębne sprawy ze względu na przedmiot rozstrzygnięcia.

W postanowieniu z dnia 13 lipca 1998 r. Sąd Rejonowy stwierdził, że nie znajduje podstaw do zwolnienia Alicji P. z opieki, w związku z czym problem zapewnienia ciągłości opieki nie powstał i nie był rozpoznawany w tym postępowaniu. Dostosowując się do wymogów przewidzianych w art. 390 § 1 k.p.c. należy zatem rozważyć, jaki środek odwoławczy - apelacja czy zażalenie - przysługuje na postanowienie sądu opiekuńczego w przedmiocie zwolnienia opiekuna osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej z opieki.

Zasygnalizowany problem procesowy pojawił się na tle wykładni art. 518 k.p.c. Przepis ten stanowi, że od postanowień orzekających co do istoty sprawy przysługuje apelacja, natomiast zażalenie przysługuje na inne postanowienia i to tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Wypada od razu wskazać, że przepisy odnoszące się do postępowania opiekuńczego nie przewidują zażalenia na orzeczenie w przedmiocie zwolnienia opiekuna z opieki, nie wypowiadają się też o apelacyjnych środkach zaskarżenia, zatem decydujące znaczenie ma odpowiedź na pytanie, czy postanowienie w przedmiocie zwolnienia opiekuna z opieki jest orzeczeniem co do istoty sprawy w rozumieniu art. 518 k.p.c.

Orzeczenia co do istoty sprawy są definiowane jako orzeczenia merytoryczne, rozstrzygające kwestie materialnoprawne.

Takiego charakteru nie mają orzeczenia załatwiające wypadkowe kwestie procesowe, zapewniające właściwy tok postępowania sądowego. Wyróżnikiem postanowień orzekających co do istoty sprawy jest właściwe dla nich podłoże materialnoprawne, umożliwiające rozstrzygnięcie o żądaniu będącym przedmiotem postępowania. W postępowaniu opiekuńczym sąd może wszcząć postępowanie z urzędu (art. 570 k.p.c.).

Nie ma wątpliwości co do tego, że w postępowaniu nieprocesowym można niejednokrotnie wyodrębnić samodzielne jego fazy i wówczas orzeczenie kończące merytorycznie taką fazę uznaje się za orzeczenie co do istoty sprawy w rozumieniu art. 518 k.p.c. Postępowanie opiekuńcze dostarcza takich przykładów. Bywa ono długotrwałe (przy opiece ustanowionej nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną kończy się na ogół wraz ze zgonem podopiecznego) i w jego trakcie sąd opiekuńczy rozstrzyga wiele problemów, mniej lub bardziej istotnych; niekiedy prowadzi na wniosek zainteresowanych bądź z urzędu samodzielne postępowanie kończone postanowieniem merytorycznym. Już sama systematyka kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazuje na wyodrębnienie niektórych kategorii spraw w ramach postępowania opiekuńczego. W rozdziale IV działu I tytułu III uregulowany został problem zwolnienia opiekuna (rozdział IV nosi nazwę "Zwolnienie opiekuna i ustanie opieki"). Zatem sprawę o zwolnienie opiekuna z opieki (art. 169 k.r.o.) należy traktować jako samodzielną część postępowania w zakresie czynności związanych z opieką, także przy opiece sprawowanej nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną (vide art. 175 k.r.o.).

W postępowaniu opiekuńczym podejmuje się dwie istotne czynności: ustanowienie opieki (art. 145 § 2 k.r.o.) oraz powołanie opiekuna (art. 146 k.r.o.). Przez ustanowienie opieki zostaje wprowadzony system pieczy nad dzieckiem lub osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną, natomiast powołanie opiekuna polega na wyznaczeniu konkretnej osoby do sprawowania tej pieczy.

Obie instytucje funkcjonują równolegle, z racji ich akcesoryjności, ale nie zawsze pokrywają się czasowo i zachowują odrębność prawnomaterialną.

Instytucja zwolnienia opiekuna z opieki jest uregulowana odrębnie (art. 169 k.r.o.). Właśnie ta odrębność prawnomaterialna powoduje, że toczy się samodzielne postępowanie sądowe o zwolnienie opiekuna z opieki, a tym samym orzeczenie merytoryczne kończące te postępowanie ma charakter orzeczenia co do istoty sprawy (art. 518 k.p.c.). Konsekwencją tego unormowania jest uznanie, że na postanowienie sądu opiekuńczego w przedmiocie zwolnienia osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej z opieki (art. 169 § 2 k.r.o. w związku z art. 175 k.r.o.) przysługuje apelacja.

Taka wykładnia nie była kwestionowana w judykaturze. W uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 1966 r., III CZP 47/66 (OSNCP 1967, nr 1, poz. 7) wyrażony został pogląd, że dla postanowień wydanych w postępowaniu nieprocesowym właściwym środkiem zaskarżenia jest w zasadzie rewizja (obecnie apelacja). Apelacyjna forma zaskarżenia została też przyjęta za właściwą przy wnoszeniu środka odwoławczego od postanowienia o ustanowieniu kuratora na podstawie art. 44 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1996 r., III CZP 28/96, OSNC 1996, nr 7-8, poz. 99) oraz od postanowienia w sprawie o ustanowienie kuratora dla osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 października 1997 r., II CZ 126/97, OSNC 1998, nr 4, poz. 62).

Z przedstawionych przyczyn należało udzielić odpowiedzi, jak w sentencji uchwały.

OSNC 2000 r., Nr 6, poz. 106