Uchwała z dnia 1999-09-23 sygn. III CZP 25/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 25/99

Uchwała z dnia 23 września 1999 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Lech Walentynowicz

Sędziowie SN: Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca), Hubert Wrzeszcz

Sąd Najwyższy przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego w sprawie z wniosku Renaty K. i Joanny M. z udziałem Tadeusza P., Aki M., Wojciecha K. i K. Przedsiębiorstwa Geodezyjnego, sp. z o.o. w K. o zmianę zarządcy, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 23 września 1999 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 11 czerwca 1999 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 k.p.c.:

"Jaki środek prawny (zażalenie czy apelacja) przysługuje od postanowienia o zmianie zarządcy wydanego w oparciu o art. 611-616 k.p.c.?"

podjął następującą uchwałę:

Na postanowienie o zmianie zarządcy wydane na podstawie art. 931 § 2 w związku z art. 615 k.p.c. przysługuje zażalenie.

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 11 czerwca 1999 r. przedstawił do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, które powstało przy rozpoznawaniu apelacji uczestnika postępowania Tadeusza P. od postanowienia Sądu Rejonowego dla Krakowa Śródmieście z dnia 23 czerwca 1998 r. Postanowieniem tym Sąd Rejonowy zwolnił Tadeusza P. z obowiązków zarządcy nieruchomości i ustanowił nowego zarządcę w osobie Piotra P. W uzasadnieniu Sąd Okręgowy wskazał na różnice istniejące pomiędzy ustanowionym przez sąd zarządem wspólną rzeczą (art. 203 k.c. i art. 611-616 k.p.c.) a zarządem nieruchomości ustanowionym w toku postępowania egzekucyjnego (art. 931 i nast. k.p.c.). W toku egzekucji zarząd dłużnika nad zajętą nieruchomością powstaje z chwilą zajęcia, a powstanie zarządu powoduje konieczność objęcia nadzorem czynności zarządcy, który składa sprawozdania sądowi. Nadzór nad sposobem wykonywania zarządu należy do sądu jako organu egzekucyjnego i jest realizowany w ramach ogólnego nadzoru sądu nad biegiem egzekucji z nieruchomości. Zarząd w toku egzekucji jest z założenia stanem przejściowym, aktualnym tylko do czasu zakończenia postępowania egzekucyjnego.

Jego celem jest utrzymanie nieruchomości w stanie niepogorszonym. Zarząd ten wykonywany jest nie tyle dla ochrony praw właściciela nieruchomości (dłużnika), co dla ochrony jego majątku w interesie oczekujących zaspokojenia wierzycieli. W tej sytuacji zrozumiałe jest, że sąd jako organ egzekucyjny obowiązany jest do podejmowania rozstrzygnięć co do osoby zarządcy z urzędu, bez stosownych wniosków wierzycieli (art. 931 § 2 k.p.c.). Ustanowienie sądowego zarządu nieruchomością na podstawie art. 203 k.c. następuje w postępowaniu nieprocesowym i z samego założenia ma doprowadzić do ustabilizowania stosunków pomiędzy współwłaścicielami na czas dłuższy. Zarząd ten jest wykonywany wyłącznie w interesie współwłaścicieli, a ma na celu zagwarantowanie zarządzania wspólną nieruchomością w sposób racjonalny i wykluczający konflikty. Ustanowienie przez sąd zarządcy rzeczy wspólnej stanowi poważne ograniczenie określonych w art. 199 207 k.c. uprawnień współwłaścicieli. Samodzielność zarządcy w wykonywaniu przez niego obowiązków wyłączona jest bowiem tylko co do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu i wymienionych w art. 935 § 3 i art. 936 zd. 3 k.p.c. Z tej przyczyny współwłaścicielom może nie być obojętne, kto zostanie wyznaczony zarządcą.

Sąd Okręgowy wskazał, że ustawodawca nie określił samodzielnie zasad wykonywania sądowego zarządu nieruchomością, odsyłając do reguł przewidzianych dla zarządu w toku egzekucji z nieruchomości, które mają być stosowane odpowiednio. Z art. 615 k.p.c. wynika, że odpowiednie zastosowanie w sprawach związanych z sądowym zarządem wspólną nieruchomością znajdują przepisy o wyznaczeniu zarządcy i sprawowaniu zarządu w toku egzekucji z nieruchomości. Przepisy te muszą być stosowane w takim zakresie i w taki sposób, żeby korespondowały z istotą rozwiązań dotyczących sądowego zarządu wspólną nieruchomością. Nie ulega wątpliwości, że art. 615 k.p.c. odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów materialnoprawnych o zarządzie w toku egzekucji z nieruchomości. Wątpliwości może jednak budzić kwestia, czy odesłanie z art. 615 k.p.c. jest odesłaniem także do odpowiedniego stosowania przepisów proceduralnych dotyczących ustanowienia i sposobu sprawowania zarządu nieruchomością wspólną, w tym przepisów o środkach zaskarżenia, jakie przysługują od konkretnych decyzji sądu w sprawach związanych z zarządem.

Sąd Okręgowy wskazał także, że w postępowaniu uregulowanym w przepisach art. 611-616 k.p.c., jak w ogóle w postępowaniu nieprocesowym, rozstrzygnięcia sądu po rozpoznaniu składanych wniosków mają formę postanowień. Od postanowień wydanych co do istoty sprawy przysługuje apelacja, a od innych postanowień w wypadkach wskazanych w ustawie przysługuje zażalenie (art. 518 k.p.c.). Jeżeli przyjąć, że orzeczenie o zwolnieniu zarządcy i ustanowieniu zarządcą sądowym innej osoby może być wydane tylko na wniosek, to rozstrzygnięcie o takim wniosku jest rozstrzygnięciem o istocie sprawy rozpoznawanej w postępowaniu nieprocesowym. Zgodnie z art. 518 zd. 1 k.p.c. od takiego rozstrzygnięcia powinna przysługiwać apelacja. Jeżeli natomiast założyć, że art. 615 k.p.c. odsyła także do odpowiedniego stosowania przepisów proceduralnych, w tym przepisów o środkach zaskarżenia, to postanowienie sądu zaskarżane jest zażaleniem. Pogląd ten może być jednak o tyle dyskusyjny, że uprawnienie do wniesienia zażalenia od rozstrzygnięcia o zmianie osoby zarządcy nie wynika z przepisów o postępowaniu, w którym wydaje się takie orzeczenie.

Zgodnie z regułą wyrażoną w art. 394 k.p.c. zażalenie przysługuje tylko od tych postanowień, co do których ustawodawca wyraźnie taki środek przewidział oraz od postanowień kończących postępowanie w sprawie. Wprawdzie postanowienie o zmianie zarządcy kończy postępowanie w sprawie zainicjowanej takim wnioskiem, ale skoro wydawane jest w postępowaniu nieprocesowym, to przy ocenie środka zaskarżenia, jaki ma przysługiwać od takiego postanowienia, pierwszeństwo winna mieć reguła z art. 518 k.p.c., a nie z art. 394 k.p.c. czy reguła wyprowadzana z odpowiedniego zastosowania art. 932 k.p.c. w związku z art. 931 § 2 i art. 615 k.p.c. Konstruowanie zaskarżalności zażaleniem jakiegokolwiek rozstrzygnięcia sądu w drodze odpowiedniego stosowania pewnej grupy przepisów zdaje się nie odpowiadać istocie tego środka zaskarżenia. Sąd Najwyższy rozstrzygając przedstawione zagadnienie prawne miał na uwadze, co następuje:

W uzasadnieniu trafnie Sąd Okręgowy podkreśla odmienności występujące pomiędzy sądowym zarządem rzeczą stanowiącą przedmiot współwłasności a zarządem nieruchomością, do której kierowana jest egzekucja. Występujące w tym względzie różnice nie uzasadniają jednak wniosku, który zdaje się wyprowadzać Sąd Okręgowy, że do postępowania uregulowanego w art. 611 616 k.p.c. nie można stosować przepisów proceduralnych zawartych w uregulowaniach odnoszących się do zarządu zajętą w toku egzekucji nieruchomością. Kodeks cywilny przewiduje możliwość ustanowienia przez sąd zarządcy w dwóch przypadkach. Po pierwsze, na wniosek jednego ze współwłaścicieli, gdy nie można uzyskać zgody większości w istotnych sprawach dotyczących zwykłego zarządu rzeczą wspólną albo jeżeli większość współwłaścicieli narusza zasady prawidłowego zarządu lub krzywdzi mniejszość (art. 203 k.c.). Po drugie. w sytuacji, gdy właściciel rzeczy obciążonej prawem użytkowania z ważnych powodów żądał od użytkownika zabezpieczenia. ale jego żądanie okazało się bezskuteczne (art. 269 § 1 k.c.).

Postanowienie o ustanowieniu zarządu rzeczą wspólną wydawane jest w postępowaniu, które wszczyna wniosek jednego ze współwłaścicieli (art. 203 k.c.) lub wniosek właściciela rzeczy obciążonej (art. 269 § 1 zd. 2 k.c.). Ustanowienie przez sąd zarządcy dokonywane jest w interesie współwłaścicieli lub właściciela rzeczy obciążonej. W przypadku zarządu rzeczą wspólną ma on na celu ustabilizowanie sytuacji współwłaścicieli oraz wyeliminowanie konfliktów. Oczywiste jest bowiem, że ustanowienie zarządcy przez sąd następuje w razie konfliktu między współwłaścicielami. Istnienie bowiem pomiędzy nimi porozumienia pozwala na ustanowienie zarządu umownego. W przypadku ustanowienia zarządu rzeczą będącą przedmiotem użytkowania, zarząd ten ma na celu zabezpieczenie interesów właściciela rzeczy obciążonej. Wniosek osoby uprawnionej rozpoznawany jest w trybie nieprocesowym. Postępowanie w tych sprawach uregulowane zostało w art. 611-616 k.p.c. ("Zarząd związany ze współwłasnością i użytkowaniem"), przepisy te jednak nie regulują wszystkich kwestii związanych z sądowym zarządem rzeczą będącą w użytkowaniu lub rzeczą wspólną, odsyłając w kwestiach nie uregulowanych do przepisów o zarządzie nieruchomością w toku egzekucji (art. 615 k.p.c.).

Trafnie zwraca uwagę Sąd Okręgowy, że postanowienia dotyczące zarządu rzeczą wspólną (rzeczą będącą w użytkowaniu) zapadają w postępowaniu nieprocesowym, a kwestię przysługujących środków zaskarżenia w tym postępowaniu reguluje art. 518 k.p.c. Przepis ten stanowi, że od postanowień orzekających co do istoty sprawy przysługuje apelacja, a na inne postanowienia, jeżeli ustawa tak stanowi, służy zażalenie. Niezbędne jest zatem przede wszystkim ustalenie, czy postanowienie, w którym sąd zwalnia dotychczasowego zarządcę i ustanawia nowego, jest orzeczeniem co do istoty sprawy Powszechnie wskazuje się, że orzeczeniem co do istoty sprawy jest orzeczenie rozstrzygające o żądaniu będącym przedmiotem postępowania (orzeczenie merytoryczne, rozstrzygające kwestie materialnoprawne). Poza zakresem tego pojęcia pozostają natomiast te orzeczenia, które dotyczą kwestii wpadkowych, rozstrzygają zagadnienia z dziedziny postępowania. Dla potrzeb rozważanego zagadnienia można zatem przyjąć, że postanowieniem co do istoty sprawy jest takie postanowienie, które zawiera merytoryczne rozstrzygnięcie żądania zawartego we wniosku.

Jeżeli we wniosku zawarte zostało żądanie zmiany osoby ustanowionego wcześniej zarządcy. postanowienie uwzględniające lub oddalające taki wniosek jest postanowieniem co do istoty sprawy. Gdyby zatem przyjąć, że odesłanie zawarte w art. 615 k.p.c. nie obejmuje środków zaskarżenia, postanowienie wydane w przedmiocie zmiany osoby zarządcy byłoby zaskarżane apelacją zgodnie z art. 518 zd. 1 k.p.c. Konkluzja taka byłaby w pełni uzasadniona, gdyby sformułowana w art. 518 k.p.c. zasada nie doznawała wyjątków Z brzmienia samego art. 518 k.p.c. zdaje się tak wynikać, gdyż w treści tego przepisu nie zawarto sformułowania "chyba że przepis szczególny stanowi inaczej", "z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych" czy innego równoznacznego. Jednak z innych uregulowań zawartych w księdze drugiej części pierwszej kodeksu postępowania cywilnego wynika, że wskazana wyżej zasada doznaje wyjątków. W kodeksie zawarte są bowiem uregulowania przewidujące przysługiwanie zażalenia na postanowienia orzekające co do istoty sprawy.

Przepis art. 612 § 2 k.p.c. wskazuje zażalenie jako środek zaskarżenia postanowienia pozbawiającego współwłaściciela lub użytkownika używania rzeczy z uwagi na przeszkadzanie zarządcy w wykonywaniu czynności (art. 612 § 1 zd. 2 k.p.c.), a art. 635 § 6 k.p.c. przewiduje zażalenie na postanowienie sądu w sprawie zabezpieczenia spadku. Postanowieniem co do istoty sprawy jest także postanowienie o zmianie osoby zarządcy rzeczy wspólnej (będącej przedmiotem użytkowania). Postanowienie to, inaczej niż postanowienie o ustanowieniu zarządu (art. 203 k.c. oraz art. 269 § 1 zd. 2 k.c.) czy postanowienie pozbawiające współwłaścicieli lub użytkownika używania rzeczy (art. 612 § 1 zd. 2 k.p.c.), pozostaje bez wpływu na zakres uprawnień współwłaścicieli (użytkownika). Okoliczność ta wymaga podkreślenia, gdyż ma znaczenie dla rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego. Trafnie wskazuje Sąd Okręgowy, że uregulowania zawarte w art. 611-616 k.p.c. mają charakter fragmentaryczny (np. nie jest uregulowana kwestia zmiany osoby zarządcy), stąd zawarte w art. 615 k.p.c. odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów dotyczących wyznaczenia zarządcy i sprawowania zarządu w toku egzekucji z nieruchomości.

W literaturze wskazuje się, że odpowiednie stosowanie art. 931 933 k.p.c. do ustanowienia zarządcy oznacza, że:

- zarządcą może zostać ustanowiony współwłaściciel lub użytkownik, jak również osoba trzecia;

- sąd w interesie prawidłowego sprawowania zarządu może ustanowić innego zarządcę w miejsce ustanowionego wcześniej (wskazuje się także, że postępowanie w tym względzie może być wszczęte przez sąd z urzędu, ale stanowisko takie należy ocenić jako dyskusyjne);

- na postanowienia w wymienionych sprawach przysługuje zażalenie;

- w razie przeszkód przy obejmowaniu zarządu zarządca, na polecenie sądu, może być wprowadzony przez komornika.

W zakresie sprawowania zarządu odpowiednie zastosowanie mogą znaleźć:

- art. 934 k.p.c. z tą zmianą, że wezwania osób trzecich do uiszczenia do rąk zarządcy świadczeń, które stanowią dochód rzeczy pozostającej w zarządzie, dokonuje sam zarządca;

- art. 936-939 k.p.c. z tym zastrzeżeniem, że w wypadku ustanowienia zarządcą użytkownika nie przysługuje mu osobne wynagrodzenie, a jedynie uprawnienia określone w art. 939 § 2 k.p.c., a w wypadku ustanowienia zarządcą współwłaściciela jego wynagrodzenie określa się według przepisów art. 205 i 207 k.c.;

- art. 940 k.p.c. stosuje się z pominięciem uregulowania dotyczącego kosztów egzekucji.

Prezentowane stanowisko należy podzielić. Zawarte w art. 615 k.p.c. odesłanie oznacza odesłanie także do przepisów określających środek zaskarżenia od postanowienia, w którym sąd dokonuje zmiany osoby ustanowionego wcześniej zarządcy (art. 932 w związku z art. 931 § 2 k.p.c.). Poza argumentami już przytoczonymi, należy odwołać się także do założenia racjonalnego działania ustawodawcy. W tym aspekcie wskazać należy na dwie kwestie.

Po pierwsze, jak już podniesiono w dotychczasowych wywodach, zasada wyrażona w art. 518 k.p.c. doznaje wyjątków. Wyjątki te wyrażone zostały w sposób wyraźny w art. 612 § 3 k.p.c. i w art. 635 § 6 k.p.c. Nie ma jednak przeszkód, aby wyjątki takie wynikały z przepisów, do których odpowiedniego stosowania ustawodawca odsyła. Okoliczność, że są to przepisy normujące inne postępowanie niż postępowanie nieprocesowe, nie stanowi dostatecznej podstawy. aby wyeliminować przepisy określające przysługujące zainteresowanym środki zaskarżenia.

Po drugie, postanowienie o zmianie osoby zarządcy (o czym była już mowa) pozostaje bez wpływu na zakres uprawnień współwłaścicieli lub użytkownika. Tymczasem ustawodawca w art. 612 § 2 k.p.c. przewiduje zażalenie jako środek zaskarżenia orzeczenia mającego wpływ na sytuację współwłaścicieli lub użytkownika. Odjęcie współwłaścicielowi lub użytkownikowi używania rzeczy (art. 612 § 1 zd. 2 k.p.c.) prowadzi do pogorszenia jego sytuacji. Takich skutków nie rodzi postanowienie o zmianie osoby zarządcy (art. 931 § 2 w związku z art. 615 k.p.c.). Przyjęcie interpretacji proponowanej przez Sąd Okręgowy prowadziłoby do powstania sytuacji, w której postanowienie o skutkach dalej idących byłoby zaskarżane zażaleniem, a postanowienie pozostające bez wpływu na sytuację prawną współwłaścicieli lub użytkownika byłoby zaskarżane apelacją. Takie rozwiązanie pozostaje w sprzeczności z założeniem racjonalnego działania ustawodawcy.

Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w sentencji (art. 390 § 1 k.p.c.).

OSNC 2000 r., Nr 3, poz. 45